Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• RPO prosi MSWiA o dane pozwalające na oszacowanie, ilu obywateli Ukrainy po wejściu projektu w życie będzie obciążonych częściowymi kosztami pomocy, a ilu będzie z tego zwolnionych  
• Wątpliwości dotyczą też wprowadzenia 30-dniowego terminu na złożenie wniosku o nr PESEL, licząc od przybycia do Polski 
• Projekt może wywrzeć niekorzystne skutki dla tych obywateli Ukrainy, którzy przybyli po 24 lutego, a planują długoterminowo związać swą przyszłość z Polską

Rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek przedstawia ministrowi spraw wewnętrznych i administracji Mariuszowi Kamińskiemu opinię do projektu nowelizacji ustawy z 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa oraz niektórych innych ustaw

RPO z uwagą zapoznał się z projektem. - Cieszy mnie, że Pan Minister i kierowany przez Pana Ministra resort dostrzega potrzebę modyfikacji legislacyjnych, które mają odpowiedzieć na wyzwania wynikające z dynamicznie zmieniającej się sytuacji cudzoziemców, w szczególności obywateli Ukrainy, w Polsce – podkreśla Marcin Wiącek.

Za kluczowe z perspektywy spraw dotyczących legalności pobytu uznaje np. 

• jednolite przedłużenie możliwości pobytu na terytorium RP różnym kategoriom osób do 24 sierpnia 2023 r., 
• wprowadzenie nowej przesłanki materialnoprawnej do udzielania zezwolenia na pobyt czasowy obywatelom Ukrainy,  czy podstawy prawnej uprawniającej Straż Graniczną do niewszczynania postępowania w sprawie zobowiązania cudzoziemca, obywatela Ukrainy, do powrotu w okresie do 24 sierpnia 2023 r. oraz umarzania przez Straż Graniczną lub Szefa Urzędu ds. Cudzoziemców postępowań w tym zakresie.

Jednocześnie RPO przedstawia kilka wątpliwości, które wzbudziła analiza projektu.

Odnoszą się one do zmiany przewidującej 30-dniowy termin na złożenie wniosku o nadanie numeru PESEL, liczony od dnia przybycia. Według uzasadnienia „złożenie wniosku o nadanie numeru PESEL w ww. terminie będzie skutkowało uznaniem dalszego pobytu obywatela Ukrainy na terytorium RP za legalny". Tym samym niezłożenie wniosku skutkowałoby tym, że pobyt stałby się nielegalny.

Budzi to wątpliwości pod kątem zgodności z art. 2 ust. 1 i 2 ustawy o pomocy. Przepis ten nie uzależnia bowiem legalności pobytu osób spełniających kryteria w nim wymienione od podjęcia przez nie jakichkolwiek dodatkowych działań. Innymi słowy, uznanie pobytu za legalny przysługuje osobom uprawnionym ex lege. Intencja projektodawcy co do skutków prawnych niedochowania 30-dniowego terminu pozostaje niejasna. Należy przy tym poddać pod rozwagę, czy 30 dni wystarczy, aby uchodźcy wojenni należycie zorientowali się w swoich prawach i obowiązkach.

W kontekście projektu wprowadzenia udziału obywateli Ukrainy w kosztach udzielanej im pomocy RPO pyta, czy brano pod uwagę aktualne dane na temat sytuacji uchodźców wojennych korzystających z pomocy. Prosi o  przekazanie wszelkich danych pozwalających na oszacowanie, ilu obywateli Ukrainy po wejściu projektowanych regulacji w życie zostanie obciążonych częściowymi kosztami pomocy, a ilu będzie zwolnionych z tego obowiązku na podstawie projektowanych art. 17c i 17d ustawy o pomocy.

Niezależnie od tego, w kontekście wyjątkowo trudnej sytuacji materialnej, w której może znaleźć się część osób przybywających z Ukrainy, powstaje pytanie, czy projektowane przepisy pozwolą na odstąpienie od obowiązku partycypacji w sytuacjach szczególnych.

Podstawową kwestią dla uchodźców wojennych  jest pewność, że ich pobyt jest legalny. RPO z uznaniem zauważa, że projektodawca dostrzegł ryzyko, iż rozpoczęcie składania wniosków o zezwolenie na pobyt przez uchodźców wojennych może doprowadzić może do całkowitego paraliżu departamentów urzędów wojewódzkich, które zajmują się sprawami legalizacji pobytu. Należy wziąć pod uwagę nierozwiązany nadal problem przewlekłości takich postępowań i aktualny czas ich trwania. Uchylenie obowiązujących art. 38 i 39 ustawy o pomocy ma zatem na celu odciążenie administracji państwowej w tym zakresie.

Zasadne jednak wydaje się pytanie, jak będą rozpatrywane wnioski pobytowe, złożone po ewentualnym wejściu w życie nowelizacji. Art. 38 ust. 7 ustawy o pomocy wyraźnie wskazuje, że wniosek złożony przed upływem 9 miesięcy od dnia wjazdu wojewoda pozostawia bez rozpoznania. Projektowana ustawa uchyla w całości art. 38, nie wprowadzając w to miejsce innego rozwiązania. W konsekwencji wnioski składane przez osoby objęte ochroną czasową będą rozpatrywane na zasadach ogólnych. 

RPO zwraca też uwagę, że wejście w życie zmiany może wywrzeć niekorzystne skutki dla tych obywateli Ukrainy, którzy przybyli po 24 lutego br., a jednocześnie planują długoterminowo związać swą przyszłość z Polską. Status, który uzyskali po przybyciu,  ma ściśle określone ramy czasowe, zaś zezwolenie na pobyt czasowy może być wydane nawet na trzy lata. W związku z tym odsunięcie perspektywy ubiegania się o takie zezwolenie, gwarantujące legalność pobytu nawet na kilka lat, spowoduje wydłużenie się okresu niepewności, w którym pozostają obecnie obywatele Ukrainy pragnący zostać na dłużej w Polsce.

RPO odnosi się też do projektowanego uchylenia art. 15z-15z3, art. 15z6, art. 15zd, art. 15zzza oraz art. 15zzzb specustawy kowidowej z 2 marca 2020 r. Przedłużają one m.in. termin składania wniosku o udzielenie cudzoziemcowi zezwolenia pobytowego, gdy termin złożenia wypada w okresie stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii do upływu 30 dnia następującego po odwołaniu ostatniego z tych stanów. 

Uchylenie tych przepisów wydaje się niezasadne w sytuacji, kiedy wciąż obowiązuje stan zagrożenia epidemicznego. A nawet jeśli zmiana wejdzie w życie po 30 dniach od ogłoszenia, to stosunkowo krótki termin może spowodować, że nie wszyscy cudzoziemcy zainteresowani przedłużeniem swojego pobytu w Polsce zdążą złożyć odpowiednie wnioski lub wyjechać zanim ich pobyt przestanie być zgodny z prawem. Warte rozważenia wydaje się zatem wydłużenie terminu wejścia w życie ww. zmiany i poprzedzenie jej szeroko zakrojoną kampanią informacyjną.

XI.543.236.2022