Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Aby uchodźcy z niepełnosprawnościami mogli skorzystać z pomocy państwa polskiego, muszą legitymować się orzeczeniem o niepełnosprawności 
• Inaczej muszą brać udział w procedurze uzyskania orzeczenia na takich samych zasadach, jak obywatele polscy 
• Brak dokumentacji medycznej, utraconej w okolicznościach niezależnych od wnioskodawcy, nie powinien być jednak przyczyną wydłużenia postępowania
• AKTUALIZACJA: Obowiązujące przepisy regulujące orzekanie o niepełnosprawności nie przewidują „przekładania” dokumentów potwierdzających niepełnosprawność wydanych w ramach zagranicznych systemów orzekania o niepełnosprawności na orzeczenia wydane w polskim systemie – informuje Pełnomocnik Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych
• Postulowana zmiana polegająca na zaniechaniu żądania od obywatela Ukrainy dokumentacji dotyczącej stanu zdrowia, w przypadku uznania jej za niewystarczającą do wydania orzeczenia, wymaga zmian w przepisach
• Organy orzekające nie raportowały dotychczas żadnych utrudnień dotyczących przedłożenia wymaganej dokumentacji przez obywateli Ukrainy, jak również w dostępie do lekarza, czy możliwości wykonania badań diagnostycznych

Rzecznik praw obywatelskich RPO Marcin Wiącek zwraca uwagę na ten problem minister rodziny i polityki społecznej Marleny Maląg.

Wśród osób opuszczających terytorium Ukrainy w związku z wojną wywołaną agresją Federacji Rosyjskiej liczną grupę stanowią osoby z niepełnosprawnościami. Aby mogli oni skorzystać z pomocy państwa polskiego, muszą legitymować się orzeczeniem o niepełnosprawności oraz o jej stopniu, które określa rodzaj niepełnosprawności oraz stopień i rodzaje niezbędnego wsparcia. Do RPO docierają głosy, głównie od organizacji pozarządowych, że procedury umożliwiające uzyskanie orzeczeń nie odpowiadają na zgłaszane potrzeby.

Rozwiązania ustawy z 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa dotyczą różnych potrzeb osób z niepełnosprawnościami. Nie odnoszą się jednak do dostosowania procedur związanych z uzyskiwaniem orzeczeń dotyczących niepełnosprawności. W takich przypadkach uchodźcy z niepełnosprawnościami są zobowiązani do uczestniczenia w procedurze uzyskania orzeczenia na takich samych zasadach jak obywatele polscy. 

Procedura ta nie uwzględnia jednak ich dodatkowych trudności. Zasadniczym problemem jest konieczność przedłożenia dokumentów potwierdzających stan zdrowia, tj. dokumentacji medycznej czy opinii psychologiczno-pedagogicznej. Spełnienie tego wymogu jest trudne lub wręcz niemożliwe w związku z tym, że część osób straciła dokumentację w wyniku działań wojennych lub nie zabrała jej z Ukrainy. 

Na te trudności zwróciły uwagę samorządy, które postulują wypracowanie szczególnych rozwiązań na podstawie specustawy. Ekspertka z MRiPS  zwróciła uwagę na możliwość zawieszania postępowań w celu skompletowania niezbędnej dokumentacji medycznej. Takie działanie nie przyczyni się jednak do wydania orzeczenia w najkrótszym możliwym terminie. W czasie zawieszenia osoba z niepełnosprawnością nie może skorzystać z niezbędnego wsparcia z uwagi na brak dokumentu, który ją do niego uprawnia. 

W wystąpieniu do Pełnomocnika Rządu ds. uchodźców wojennych z Ukrainy RPO podkreślał, że z uwagi na pandemię COVID-19 wiele osób korzystało z przedłużenia okresu ważności posiadanych orzeczeń w stanie epidemii. Po jego zakończeniu będą oni musieli występować o wydanie kolejnych orzeczeń. Należy zakładać, że kumulacja wniosków spowoduje wydłużenie czasu oczekiwania na uzyskanie orzeczenia. 

Godnym rozważenia wydaje się zatem uwzględnienie możliwości wydania orzeczenia o niepełnosprawności w oparciu o zaświadczenie lekarza i przedłożone ukraińskie orzeczenie o niepełnosprawności. Zadaniem lekarza, który wchodzi w skład zespołu orzekającego, winno być bowiem rozstrzygnięcie kwestii medycznych związanych z wydaniem orzeczenia – podobnie, jak w przypadku orzeczeń na potrzeby związane z edukacją.  Konieczność przejścia badań i zgromadzenia dokumentacji wymaga czasu, co opóźnia proces uzyskania orzeczenia oraz możliwość korzystania ze świadczeń i usług. Brak dokumentacji medycznej, która została utracona w okolicznościach niezależnych od wnioskodawcy, nie powinien być przyczyną wydłużenia postępowania przed powiatowym/miejskim zespołem ds. orzekania o niepełnosprawności. 

A wsparcie w ramach programów finansowanych ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych nie powinno się ograniczać do możliwości zaopatrzenia w wyroby medyczne, o których mowa w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z 29 maja 2017 r. ws. wykazu wyrobów medycznych wydawanych na zlecenie.  

W tym zakresie należy zwrócić uwagę na potrzeby głuchych uchodźców ukraińskich, którzy wymagają wsparcia tłumacza ukraińskiego języka migowego czy potrzeby osób z niepełnosprawnościami, którzy wymagają innego sprzętu wspierającego w życiu codziennym lub potrzebnego do kontynuowania przerwanych przez wojnę terapii. Właściwe programy powinny umożliwiać im korzystanie ze wsparcia ze środków PFRON na podobnych zasadach, jak mogą to czynić obywatele Polski legitymujący się orzeczeniem o niepełnosprawności lub innym równoważnym orzeczeniem.

Marcin Wiącek zwraca się do min. Maląg o analizę tych postulatów oraz poinformowanie o działaniach co  do orzekania o niepełnosprawności.

Odpowiedź Pełnomocnik Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych

Odpowiadając na wystąpienie pełnomocnik rządu ds. osób niepełnosprawnych Paweł Wdówik zwraca uwagę, że organy orzekające nie raportowały dotychczas żadnych utrudnień dotyczących przedłożenia wymaganej dokumentacji przez obywateli Ukrainy, jak również w dostępie do lekarza, czy możliwości wykonania badań diagnostycznych.

Obowiązujące regulacje prawne dotyczące orzekania o niepełnosprawności przewidują możliwość wszczęcia postępowania administracyjnego z wniosku o wydanie orzeczenia o niepełnosprawności oraz o stopniu niepełnosprawności również wobec obywateli innych państw przebywających na terytorium Rzeczypospolitej Polskie, a zatem również obywateli Ukrainy będących uchodźcami wojennymi.

Podkreśla, że orzekanie o niepełnosprawności realizowane jest przez zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności na podstawie przepisów polskiego prawa ustalającego zasady kwalifikacji do osób niepełnosprawnych i do stopnia niepełnosprawności oraz tryb postępowania. Organy administracji publicznej przy wydawaniu orzeczeń zobowiązane są do przestrzegania tych przepisów.

Kryteria kwalifikacji do osób niepełnosprawnych w polskim systemie orzekania o niepełnosprawności oparte zostały na kategoriach pojęciowych, których nie można uznać za tożsame i równoznaczne z kryteriami stosowanymi w systemach orzeczniczych innych państw, w tym ukraińskim systemie orzeczniczym.

Pełnomocnik zwraca przy tym uwagę, że treść dokumentu potwierdzającego niepełnosprawność wydanego w ramach ukraińskiego systemu orzekania o niepełnosprawności nie odpowiada treści orzeczenia o niepełnosprawności i orzeczenia o stopniu niepełnosprawności. Obowiązujące przepisy prawa regulujące orzekanie o niepełnosprawności nie przewidują również „przekładania” dokumentów potwierdzających niepełnosprawność wydanych w ramach zagranicznych systemów orzekania o niepełnosprawności na orzeczenia wydane w polskim systemie.

Oznacza to, że wniosek o wydanie orzeczenia potwierdzającego niepełnosprawność albo stopień niepełnosprawności musi zostać zatem rozpatrzony na podstawie przepisów polskiego prawa, a orzeczenie musi zawierać elementy, o których mowa w art. 6b ust. 3 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2021 r. poz. 573, ze zm.). Konsekwencją powyższego jest konieczność stosowania przez organy orzekające o niepełnosprawności przy rozpatrywaniu wniosku o wydanie orzeczenia obywatelowi Ukrainy będącego uchodźcą wojennym analogicznej procedury, jak w przypadku obywateli Rzeczypospolitej Polskiej oraz obywateli innych państw ubiegających się o wydanie orzeczenia.

- Pragnę z całą mocą podkreślić, że postępowanie o wydanie orzeczenia o niepełnosprawności oraz orzeczenia o stopniu niepełnosprawności jest, zgodnie z polskimi przepisami prawa, postępowaniem dowodowym, co oznacza nałożenie na organ orzekający o niepełnosprawności obowiązku zebrania kompletnego materiału dowodowego niezbędnego dla rozpatrzenia wniosku o wydanie orzeczenia o niepełnosprawności lub o stopniu niepełnosprawności – informuje Paweł Wdówik.

O ile w przypadku dysfunkcji, które mogą zostać potwierdzone bezpośrednim badaniem przedmiotowym przez lekarza członka zespołu orzekającego o niepełnosprawności, jak np. brak kończyny, niedowład, ślepota, można zaniechać wymogu dostarczenia dokumentacji medycznej potwierdzającej przedmiotowy stan, to rozpoznanie wielu stanów chorobowych opiera się na wynikach badań diagnostycznych.

Postulowana zatem w treści wystąpienia zmiana w sposobie postępowania zespołu do spraw orzekania o niepełnosprawności polegająca na zaniechaniu żądania przez organ orzekający o niepełnosprawności od obywatela Ukrainy dokumentacji dotyczącej stanu zdrowia, w przypadku uznania jej za niewystarczającą do wydania orzeczenia, wymaga dokonania zmian w aktualnie obowiązujących przepisach rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 15 lipca 2003 r. w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności (Dz. U. z 2021 r. poz. 857). W przeciwnym razie przybranie pozaprawnych form działania zespołu do spraw orzekania o niepełnosprawności mogłoby skutkować uchyleniem wydanego orzeczenia. Istotnym niezmiernie jest również to, że wprowadzenie postulowanej procedury skutkowałoby uchybieniem zasady generalnej naruszenia równości praw obywateli Rzeczypospolitej Polskiej, z tego powodu, że obywatel Polski, niejednokrotnie legitymujący się orzeczeniem wydanym przez inny organ (ZUS, KRUS, MSWiA, MON, Poradnię Psychologiczno-Pedagogiczną) byłby zobligowany do dostarczenia wymaganych przez zespół orzekający dokumentów, natomiast obywatel Ukrainy, nie. Taki stan rzeczy mógłby skutkować słusznym niezadowoleniem ze strony obywateli Rzeczypospolitej Polskiej ubiegających się o wydanie orzeczenia potwierdzającego niepełnosprawność i poddaniem w wątpliwość prawidłowości stosowania przez organ administracji publicznej zasady sprawiedliwości społecznej zawartej w art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Mając na uwadze konieczność uwzględniania w działaniach Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych praw osób niepełnosprawnych, ich dobro i najlepszy interes, pismem z dnia 27 maja 2022 roku Pełnomocnik Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych przekazał zespołom do spraw orzekania o niepełnosprawności wzory formularzy w języku polskim i ukraińskim do stosowania w postępowaniu z wniosku obywatela Ukrainy o wydanie orzeczenia o niepełnosprawności i orzeczenia o stopniu niepełnosprawności oraz wniosku o wydanie karty parkingowej i legitymacji osoby niepełnosprawnej. Organy orzekające zobowiązane również zostały do zapewnienia obywatelowi Ukrainy tłumacza języka ukraińskiego w tracie posiedzenia składu orzekającego i wszelkiej pomocy w udzielaniu informacji w przedmiocie zasad wydawania orzeczeń.

Do chwili obecnej do zespołów do spraw orzekania o niepełnosprawności wpłynęło 5830 wniosków o wydanie orzeczenia oraz 109 odwołań od orzeczeń organu pierwszoinstancyjnego. Wydano 3776 orzeczeń. Organy orzekające nie raportowały dotychczas żadnych utrudnień dotyczących przedłożenia wymaganej dokumentacji przez obywateli Ukrainy, jak również w dostępie do lekarza, czy możliwości wykonania badań diagnostycznych.

Pragnę również poinformować, że obywatele Ukrainy legitymujący się dokumentem potwierdzającym niepełnosprawność wydanym w ramach ukraińskiego systemu orzekania o niepełnosprawności oraz ich opiekunowie, którzy przybyli na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w związku z działaniami wojennymi objęci zostali pomocą w ramach programu „Pomoc obywatelom Ukrainy z niepełnosprawnością” realizowanego ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Pomoc finansowa udzielana jest w formie świadczenia na sfinansowanie obywatelom Ukrainy wymaganego udziału własnego w zakupie lub naprawie wyrobów medycznych wydawanych na zlecenie, wskazanych w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 29 maja 2017 roku w sprawie wykazu wyrobów medycznych wydawanych na zlecenie (Dz. U. z 2021 r. poz. 704, ze zm.) oraz finansowania albo dofinansowania kosztów poniesionych przez samorządy wojewódzkie, samorządy powiatowe lub samorządy gminne, w związku z uruchomieniem wsparcia dla obywateli Ukrainy oraz ich opiekunom.

XI.811.2.2022