Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Sąd podzielił spadek po zmarłej według ustawy między wszystkich spadkobierców, mimo że w testamencie wydziedziczyła ona swego syna
• Tymczasem wydziedziczony nie może zostać spadkobiercą ustawowym i traktowany jest tak, jakby nie dożył otwarcia spadku
• Prawo daje zaś pierwszeństwo dziedziczeniu testamentowemu  przed ustawowym
• Rzecznik Praw Obywatelskich kieruje w tej sprawie skargę nadzwyczajną 
• AKTUALIZACJA 22.11.2024: 5 listopada 2024 r. Sąd Najwyższy (sygn. akt II NSNc 391/23) uwzględnił skargę nadzwyczajną. Uchylił zaskarżone postanowienie i zwrócił sprawę Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania.
• SN uznał, że postanowienie Sądu Rejonowego naruszyło zasady i prawa człowieka i obywatela określone w Konstytucji RP, odnoszące się do dziedziczenia i własności, jak również w sposób rażący naruszyło prawo przez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie. Doszło też do naruszenia przepisów procedury cywilnej, a w konsekwencji naruszenia prawa materialnego, uznania osoby wydziedziczonej za spadkobiercę, a więc mylnego określenia kręgu spadkobierców.

W skardze nadzwyczajnej Marcin Wiącek wniósł, by Sąd Najwyższy przekazał sprawę Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania. 

Historia sprawy

W 2018 r. Sąd Rejonowy stwierdził nabycie spadku po zmarłej. Nabyli go na mocy ustawy jej syn (w 1/2 części) oraz dwaj wnukowie (w częściach po 1/4).  Nie wniesiono  apelacji, wobec czego postanowienie uprawomocniło się.

Tymczasem w 2014 r. zmarła sporządziła testament notarialny, w którym do całości spadku powołała swoją córkę oraz wydziedziczyła swojego syna. Córka zmarła w  2016 r. - jeszcze przed spadkodawczynią - a po niej dziedziczą dwaj synowie.

Sąd uznał, że w związku ze zgonem powołanego w testamencie spadkobiercy przed otwarciem spadku, doszło do dziedziczenia ustawowego. Zgodnie  z art. 931 k.c. w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Sąd Rejonowy stwierdził, że do kręgu spadkobierców ustawowych wchodzą syn  i dzieci zmarłej córki.

Zarzuty RPO

Z uwagi na konieczność zapewnienia zgodności z zasadą demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej, RPO wniósł skargę nadzwyczajną, zaskarżając to postanowienie Sądu Rejonowego.

Na podstawie art. 89 § 1 pkt 2 u.s.n.  postanowieniu Rzecznik zarzuca:

1) rażące naruszenie prawa materialnego poprzez niewłaściwe zastosowanie art. 931 Kodeksu cywilnego, w następstwie pominięcia dyspozycji art. 1008 Kodeksu cywilnego, tj. przyjęcie dziedziczenia ustawowego spadku w1/2 części przez  syna zmarłej w sytuacji, gdy spadkodawczyni sporządziła ważny testament notarialny, w którym wydziedziczyła syna, a zatem powinien być on traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku;

2) rażące naruszenie prawa materialnego poprzez niewłaściwe zastosowanie art. 948 § 1 Kodeksu cywilnego w związku z art. 1008 Kodeksu cywilnego co skutkowało wydaniem przez Sąd I instancji postanowienia stwierdzającego nabycie spadku przez syna w sytuacji gdy dokonanie prawidłowej, najpełniej urzeczywistniającej wolę spadkodawczyni wykładni pozostawionego przez nią ważnego testamentu, zawierającego postanowienie o wydziedziczeniu powinno skutkować uznaniem, że ten uczestnik został skutecznie odsunięty od dziedziczenia i nie może być spadkobiercą ustawowym;

3) rażące naruszenie prawa procesowego poprzez niewłaściwe zastosowanie art. 670 § 1 i 677 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego polegające na wydaniu postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku bez prawidłowego ustalenia, kto jest spadkobiercą, co skutkowało również nieprawidłowym określeniem udziałów w spadku, przypadającym spadkobiercom ustawowym, podczas gdy przepisy obligują sąd spadku do badania z urzędu kręgu spadkobierców, sposobu   dziedziczenia oraz udziałów przypadających każdemu spadkobiercy, niezależnie od tego, co wskazują uczestnicy postępowania spadkowego.

Orzeczeniu zarzucił też naruszenie konstytucyjnej zasady zaufania do państwa i bezpieczeństwa prawnego wywodzonych z art. 2 Konstytucji oraz konstytucyjnego prawa do dziedziczenia chronionego w art. 21 ust. 1 i 64 ust. 1 i 2 Konstytucji. Doszło do tego z powodu funkcjonowania w obrocie prawnym wadliwego postanowienia sądu o stwierdzeniu nabycia spadku, pozostającego w rażącej sprzeczności z rzeczywistym stanem prawnym w zakresie, w jakim sąd stwierdził dziedziczenie ustawowe osoby odsuniętej od dziedziczenia przez spadkodawcę, a także w zakresie wysokości udziałów spadkowych, które przypadły spadkobiercom ustawowym z chwilą otwarcia spadku. Uniemożliwia to należyte uporządkowanie spraw spadkowych po zmarłej.

Argumentacja RPO

Naruszenie przepisów prawa materialnego jest ewidentnym błędem sądu, ma charakter rażący, a do ich ustalenia nie potrzeba przeprowadzenia złożonych procesów intelektualnych. Uchybienia nie są też wynikiem odmiennej wykładni prawa czy też konsekwencją wyboru jednej z możliwych do przyjęcia interpretacji. 

W dacie wydania przez sąd orzeczenia jednolicie - zarówno w literaturze, jak i orzecznictwie - przyjmowano, że skutkiem wydziedziczenia jest, że wydziedziczony nie może zostać spadkobiercą ustawowym i traktowany jest tak, jakby nie dożył otwarcia spadku. 

Tymczasem w uzasadnieniu postanowienia Sąd Rejonowy w ogóle nie odniósł się do okoliczności wydziedziczenia w testamencie ani nie wyjaśnił, w jaki sposób i z jakich powodów nie uwzględnił woli testatorki w rozstrzygnięciu.

Istotnym składnikiem sprawiedliwości społecznej pozostaje nakaz oddania należytego szacunku spadkodawczyni, poprzez zagwarantowanie w granicach prawa materialnego realizacji jej ostatniej woli. Skoro bowiem ktoś ma czerpać materialne korzyści z tytułu dziedziczenia, to w odczuciu społecznym trudno o moralną akceptację faktu, że największy udział w spadku odziedziczył syn spadkodawczyni wydziedziczony przez nią w testamencie z uwagi na wskazane dopuszczenie się wobec testatorki rażącej obrazy czci oraz uporczywego niedopełniania względem niej obowiązków rodzinnych.

Ponadto bez ustalenia, czy wydziedziczony syn zmarłej posiada zstępnych, a jeśli tak to ilu, nie jest obecnie możliwe wskazanie w jakim udziale powinni byli dziedziczyć dwaj synowie zmarłej córki. Jeżeli wydziedziczony nie ma zstępnych, to ich udział w spadku powinien wynosić po 1/2 dla każdego. Nieuprawnione stwierdzenie nabycia spadku przez wydziedziczonego skutkuje zatem tym, że udziały tych  prawowitych spadkobierców mogły zostać uszczuplone. 

Okoliczność, czy wydziedziczony posiada zstępnych, powinien ustalić sąd I instancji przy ponownym rozpoznaniu sprawy. Taki obowiązek spoczywa na sądzie na podstawie art. 670 § 1 i 677 § 1 k.p.c.

RPO Marcin Wiącek wnosi o uchylenie przez SN postanowienia Sądu Rejonowego w całości. Naruszone zasady i prawa, określone w Konstytucji RP, jednoznacznie przemawiają bowiem za wyeliminowaniem postanowienia z obrotu prawnego. 

Najważniejsze pisemne motywy rozstrzygnięcia SN 

Skarga nadzwyczajna zasługuje na uwzględnienie, albowiem postanowienie Sądu Rejonowego (... ) z 10 maja 2018 r. (...) nie odpowiada prawu.

(...) Zdaniem Sądu Najwyższego w niniejszej sprawie, gdzie naruszenie prawa ma charakter oczywisty, uwzględnienie skargi nadzwyczajnej jest konieczne, brak jest przy tym podstaw do uchylenia orzeczenia lub jego zmiany w trybie innych nadzwyczajnych środków zaskarżenia ze względu na upływ terminów do ich wniesienia. Niemożność zastosowania art. 679 § 1 zdanie drugie k.p.c. wynika z przesłanek zastosowania tego przepisu, nie służy on bowiem naprawieniu błędów sądu, ani stron w postępowaniu spadkowym. Przepis ten można zastosować jedynie opierając żądanie zmiany postanowienia spadkowego na podstawie, której uczestnik nie mógł powołać w postępowaniu. Tymczasem w analizowanym postępowaniu podstawy te były wyraźnie powołane w toku postępowania, zostały jednak zignorowane przez Sąd wskutek pominięcia dowodów w sprawie. 

Wbrew obowiązkowi wynikającemu z art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Sąd Rejonowy pominął dowody zgromadzone w aktach sprawy w postaci sporządzonego w formie aktu notarialnego testamentu repertorium A numer (...), z którego wynika, że (....) z uwagi na to, że dopuścił się wielokrotnie wobec (...) rażącej obrazy czci wyzywając ją obelżywymi słowami i robiąc jej awantury oraz uporczywie nie dopełniał jej względem obowiązków rodzinnych.

Odnosząc się do powyższego Sąd Najwyższy wyjaśnia, że konieczność zmiany postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku po (...) wynika z naruszenia przez Sąd Rejonowy art. 670 k.p.c., natomiast wystąpienie z wnioskiem o jego uchylenie lub zmianę w trybie art. 679 k.p.c. nie jest możliwe. Tym samym, pomimo iż zaskarżone postanowienie Sądu Rejonowego jest prawomocne, zasadne jest jego uchylenie w efekcie uwzględnienia skargi nadzwyczajnej z uwagi na wypełnienie przesłanek wskazanych w art. 89 u.SN.

Postanowienie Sądu Rejonowego z 10 maja 2018 r. (...) naruszyło zasady i prawa człowieka i obywatela określone w Konstytucji RP odnoszące się do dziedziczenia i własności, jak również w sposób rażący naruszyło prawo przez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie. W sprawie doszło do naruszenia przepisów procedury cywilnej, a w konsekwencji naruszenia prawa materialnego, uznania osoby wydziedziczonej za spadkobiercę, a więc mylnego określenia kręgu spadkobierców. 

W przedmiotowej sprawie Sąd Rejonowy procedował w sposób niewłaściwy, wydając rozstrzygnięcie bez wszechstronnego rozważenia zebranego w sprawie materiału dowodowego, a zwłaszcza poprzez pominięcie dowodu ze sporządzonego w formie aktu notarialnego testamentu repertorium A numer (...) co skutkowało błędnym ustaleniem kręgu spadkobierców. Sąd Najwyższy zgadza się z Rzecznikiem Praw Obywatelskich, że w ten sposób w realiach sprawy naruszono zasadę ochrony zaufania obywateli do państwa (organów wymiaru sprawiedliwości) odnoszącą się do całego procesu stosowania prawa, jak również prawo uczestnika postępowania do rzetelnej procedury sądowej. Nie dochowując należytej staranności w toku oceny dowodów (pomijając dowody kluczowe dla sprawy przedłożone przez wnioskodawcę na podstawie których możliwe było prawidłowe zastosowanie prawa materialnego i ustalenie kręgu spadkobierców w sprawie), Sąd Rejonowy uchybił prawidłowej realizacji zasady sprawiedliwości proceduralnej. Badanie z urzędu, o którym mowa w art. 670 § 1 i art. 677 § 1 k.p.c., zostało przeprowadzone w sposób wadliwy co doprowadziło do rażącego naruszenia przepisów art. 931 § 1 k.c. oraz art. 948 § 1 k.c.

Sąd Najwyższy zgadza się z Rzecznikiem Praw Obywatelskich, że przedmiotowe orzeczenie może przy tym w sposób bezpośredni naruszać konstytucyjnie gwarantowane prawa do własności i dziedziczenia (wyrażone w art. 64 ust. 1 i 2 oraz art. 21 ust. 1 Konstytucji RP). Sąd Najwyższy zgadza się także ze Skarżącym, iż w sprawie niniejszej mamy do czynienia z naruszeniem prawa materialnego lub procesowego w stopniu rażącym. Treść postanowienia Sądu Rejonowego z 10 maja 2018 r. (...) pozostaje bowiem w wyraźnej sprzeczności z zasadniczymi i niepodlegającymi odmiennej wykładni przepisami. Przede wszystkim z art. 1008 k.c. wynika, iż spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku: wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego; dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci; uporczywie nie dopełnił względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. 

W niniejszej sprawie ze sporządzonego w formie aktu notarialnego testamentu repertorium A numer (...) wyraźnie wynika, że (...) z uwagi na to, że dopuścił się wielokrotnie wobec (...) rażącej obrazy czci, wyzywając ją obelżywymi słowami i robiąc jej awantury oraz uporczywie nie dopełniał jej względem obowiązków rodzinnych został wydziedziczony, również prawa do zachowku. Sąd Rejonowy wskazał go jednak jako spadkobiercę. Treść postanowienia w sposób rażący narusza tym samym dyspozycję art. 1008 k.c. Bezwzględny charakter tego przepisu wyklucza możliwość uznania przez Sąd (...) za spadkobiercę po matce (...).

W postępowaniu Sąd Rejonowy uchybił w stopniu rażącym swoim obowiązkom ustalenia z urzędu kręgu spadkobierców zgodnie z art. 670 k.p.c. (co miało wpływ na wadliwe ustalenia, o których mowa w art. 677 k.p.c.). Sąd Rejonowy dodatkowo stwierdził, że nikt z kręgu spadkobierców nie zrzekł się dziedziczenia, ani też nie został uznany za niegodnego dziedziczenia, ani też nie odrzucił spadku (k. 91 akt sprawy). Stwierdzić tym samym należy, że w tym zakresie nastąpiło istotna wadliwość postępowania, która wiązała się z niedokonaniem wszechstronnego rozważenia zebranego materiału dowodowego, o którym mowa w art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Działanie Sądu Rejonowego z rażącym naruszeniem prawa procesowego - art. 670 k.p.c., w rezultacie wiodło do wadliwego ustalenia kręgu spadkobierców - art. 677 § 1 k.p.c., art. 927 § 1 k.c.

Reasumując Sąd Najwyższy stwierdza, że zaskarżone postanowienie zostało wydane z rażącym naruszeniem art. 670 § 1 k.p.c. w zw. z art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. oraz art. 931 k.c. i art. 948 § 1 k.c. oraz art. 1008 k.c. Doszło do naruszenia przepisów procedury cywilnej, a w konsekwencji naruszenia prawa materialnego. Biorąc pod uwagę powyższe, zdaniem Sądu Najwyższego, konieczne jest wyeliminowanie z obrotu prawnego wadliwego orzeczenia poprzez uchylenie go w całości. Sąd Rejonowy, który ponownie pochyli się nad sprawą, powinien: dokonać oceny dowodów na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego w sprawie materiału, przeprowadzić prawidłową wykładnię testamentu spadkodawczyni zgodnie z art. 948 k.c., upewniając się przy tym co do woli utrzymania jego postanowień przez spadkodawczynię (w szczególności wobec skutków wynikających z art. 1008 k.c.) i co do zasadności zastosowania w tym kontekście przepisów art. 965 k.c., a następnie finalnie ustalić krąg spadkobierców po zmarłej i przypadające im udziały w masie spadkowej, bacząc przy tym, aby do udziału w postępowaniu wezwać oprócz wnioskodawcy osoby mogące wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi i testamentowi, zgodnie z art. 669 k.p.c.

Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy, na podstawie art. 91 § 1 u.SN, uchylił w całości postanowienie Sądu Rejonowego (...), przekazując sprawę temu Sądowi do ponownego rozstrzygnięcia. O wzajemnym zniesieniu kosztów postępowania wywołanego wniesioną skargą nadzwyczajną Sąd Najwyższy orzekł na podstawie art. 39818 k.p.c. w zw. z art. 95 pkt 1 u.SN.

IV.511.134.2023