Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Samo kierowanie nieletnich zagrożonych demoralizacją do Młodzieżowych Ośrodków Wychowawczych nie wystarczy - konieczne jest wsparcie dla ich rodzin
• A powinni tam trafiać tylko wtedy, gdy ich izolacja od środowiska rodzinnego jest niezbędna
• System pracy z nieletnimi w ośrodkach musi zaś uwzględniać ich indywidualne potrzeby
• Poprawy wymaga ochrona zdrowia psychicznego nieletnich z MOW - farmakoterapia nie może zastępować diagnozy i terapii

- Obecne przepisy regulujące tryb funkcjonowania Młodzieżowych Ośrodków Wychowawczych wymagają pilnej weryfikacji – napisał zastępca RPO Stanisław Trociuk do premiera Mateusza Morawieckiego. Przedstawił mu najważniejsze postulaty, których realizacja poprawiłaby sytuację MOW i nieletnich w nich umieszczonych.

Problemy wskazywał i RPO, i NIK 

Rzecznik Praw Obywatelskich pełni funkcję Krajowego Mechanizmu Prewencji, którego celem jest podejmowanie działań zmierzających do minimalizacji ryzyka tortur lub nieludzkiego albo poniżającego traktowania w miejscach odosobnienia. KMPT na podstawie wizytacji MOW dostrzegł wiele problemów systemowych, które w istotny sposób wpływają negatywnie na sposób traktowania nieletnich i proces wychowawczy.

Część z nich dostrzegła również Najwyższa Izba Kontroli w raporcie z 2018 r. Niestety, mimo upływu czasu problemy wskazywane przez NIK i KMPT są aktualne.

Według badań NIK znaczna część wychowanków MOW po opuszczeniu placówki wchodzi w konflikt z prawem. A tylko w 12 skontrolowanych przez NIK placówkach w latach 2012-2016 doszło do 427 zdarzeń, w tym: 269 bójek, pobić oraz aktów przemocy i agresji między wychowankami; 92 przypadków znieważenia, agresji oraz przemocy wobec wychowawców i nauczycieli; 50 przypadków samookaleczenia oraz 16 prób samobójczych.

Zagraża to bezpieczeństwu wychowanków i efektywności pracy w MOW. Wobec tak istotnych problemów konieczna jest  ponowna weryfikacja przepisów regulujących ich funkcjonowanie i wdrożenie skutecznych zmian.

Celem RPO nie jest ocena zasadności stosowania poszczególnych środków wychowawczych wobec konkretnych osób. Wątpliwości budzi zaś skala stosowania poszczególnych środków wychowawczych wskazanych w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz brak systemu pracy z nieletnimi i ich rodzinami w środowisku rodzinnym. A to służyłoby poprawieniu wydolności wychowawczej rodziców i opiekunów, który mógłby być skuteczną prewencją przed umieszczeniem nieletniego w MOW.

Co należałoby zmienić

Znaczna część nieletnich w tych placówkach pochodzi z rodzin niewydolnych wychowawczo. Konieczne zatem są działania systemowe zorientowane na rozwiązanie problemu u źródeł. Kierowanie nieletnich do MOW bez objęcia wsparciem rodziny nieletniego, jak obecnie, stanowi przykład stosowania przez państwo leczenia objawowego, o niskiej efektywności, nie likwidującego przyczyn problemu.

Izolacyjny charakter środka wychowawczego jakim jest umieszczenie w MOW, niesie również ryzyko niewłaściwego traktowania. Nieletni powinien trafiać do MOW tylko wówczas, gdy izolacja od środowiska rodzinnego jest konieczna do osiągnięcia pożądanych efektów wychowawczych.

Z uwagi na różnorodność wychowanków pod względem wiekowym, rozwojowym i występowanie różnych zaburzeń lub chorób psychicznych, jednoczesna i efektywna praca z takimi wychowankami w ramach jednego typu MOW jest w zasadzie niemożliwa.

Raport NIK wskazuje na potrzebę wyodrębnienia placówek dla: wychowanków wymagających terapii w zakresie uzależnień, opieki w związku z ciążą i macierzyństwem oraz wzmożonego nadzoru ze względu na zachowania agresywne i pogłębionej pracy wychowawczej. Należy stworzyć system pracy z nieletnimi w ośrodkach, który uwzględni ich indywidualne potrzeby.

Istotnym problemem jest brak określenia w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich dolnej granicy wieku nieletnich, którzy mogą być kierowani do MOW ze względu na zagrożenie demoralizacją. Dziś przepisy umożliwiają kierowanie tam zarówno kilkuletnich dzieci, jak i nieletnich tuż przed osiągnięciem pełnoletności. Wydaje się to stwarzać więcej zagrożeń aniżeli szans na kształtowanie pozytywnych wzorców zachowań u najmłodszych.

Brak jest również przepisów regulujących minimalny okres pobytu  nieletniego w MOW. Niezależnie od okoliczności i warunków osobistych nieletniego, nie można uznać, że celowe jest umieszczanie go w placówce na okres kilku dni lub tygodni (do osiągnięcia pełnoletności). Brak regulacji  prowadzi do absurdalnych sytuacji, gdy policja ma obowiązek doprowadzić nieletniego do MOW nawet w dniu poprzedzającym ukończenie przez niego 18. roku życia. Minimalny okres pobytu powinien być ustalony w drodze panelu eksperckiego z udziałem specjalistów z zakresu psychologii, psychoterapii i resocjalizacji.

Widoczny jest również problem ochrony zdrowia psychicznego nieletnich. W wielu przypadkach rozpoznanie było niepełne, powierzchowne - ograniczało się jedynie do opisu objawów, bez analizy ich możliwych przyczyn. Wobec dzieci i młodzieży na bardzo wczesnym etapie rozwoju niezbędne jest zaś wnikliwe przeprowadzenie diagnozy, zaproponowanie terapii i monitorowanie efektów leczenia.

A farmakoterapia nie jest w stanie ani wyleczyć, ani zapobiegać demoralizacji. Może ona zadziałać jedynie objawowo. Nie istnieje zaś żaden system nadzoru nad farmakoterapią u dzieci i młodzieży, która może istotnie wpływać na ich rozwój. Są zaś przesłanki, aby przypuszczać, że może ona być stosowana dla niwelowania problemów wychowawczych.

Kolejnym problemem jest ograniczony dostęp do psychoterapii. Ze względu na niewielką liczbę psychoterapeutów dzieci i młodzieży, długi okres oczekiwania na wizytę w ramach NFZ i wysokie koszty prywatnych wizyt, zalecenia lekarzy psychiatrów dotyczące konieczności psychoterapii pozostają nierealizowane.  Dużą rolę ma tu lokalizacja części MOW w małych miejscowościach, gdzie dostęp do specjalistów jest utrudniony. Zwiększenie dostępności psychoterapii wpłynęłoby pozytywnie na stan psychiatrii dzieci i młodzieży.

Rekomendacje RPO

- Podsumowując, pragnę podkreślić, że obecne przepisy regulujące tryb funkcjonowania MOW wymagają pilnej weryfikacji. Istnienie opisanych problemów systemowych realnie utrudnia proces wychowawczy prowadzony w tych placówkach, stawiając jednocześnie efektywność tego środka pod dużym znakiem zapytania – pisze Stanisław Trociuk.

Zwrócił się do premiera z  stanowisko, zwłaszcza o informacje co do:

1. Weryfikacji działania systemu środowiskowej pomocy rodzinie, ze szczególnym uwzględnieniem pracy psychologa lub psychoterapeuty nie tylko z nieletnim, ale również z jego najbliższymi;

2. Specjalizacji Młodzieżowych Ośrodków Wychowawczych lub innych typów ośrodków wychowawczych dla nieletnich w celu zagwarantowania nieletnim opieki i działań edukacyjno-wychowawczych adekwatnych do indywidualnych potrzeb;

3. Nowelizacji przepisów ustawy dotyczącej:

• określenia dolnej granicy wieku, powyżej której możliwe jest stosowanie środka wychowawczego w postaci umieszczenia w MOW,
• określenia minimalnego okresu pobytu nieletniego w MOW,  poniżej którego nie umieszcza się do w MOW,

4. Zwiększenia nadzoru nad stosowaniem farmakoterapii w stosunku do dzieci i młodzieży, przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, MOW i zakładach poprawczych;

5. Zagwarantowania opieki psychoterapeutycznej dla nieletnich przebywających w MOW i zakładach poprawczych.

KMP.573.4.2021