Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Sąd uwzględnił żądanie Agencji Nieruchomości Rolnych o wydanie części ziem dzierżawionych przez pozwanych – w efekcie musieli oni sprzedać swe krowy, dla których nie mieli już paszy
• Umowy dzierżawy zostały częściowo wypowiedziane, ale klauzule umowne, na które powołała się ANR, były nieważne z mocy prawa
• Jeśli bowiem czas dzierżawy jest oznaczony, to jej wypowiedzenie może nastąpić tylko w przypadkach wyraźnie określonych w umowie
• A prawo zakazuje wypowiadania umów dzierżawy zawartych na czas oznaczony - gdy decyzja o wypowiedzeniu ma być pozostawiona tylko swobodnemu uznaniu samych stron lub strony umowy
• Tymczasem umowy zawarte przez ANR i pozwanych na czas oznaczony nie określały, w jakich przypadkach można je wypowiedzieć
• AKTUALIZACJA: 7 lipca 2022 r. Sąd Najwyższy uwzględnił skargę nadzwyczajną RPO w tej sprawie (sygn. akt INSNc 122/21)

Dlatego Rzecznik Praw Obywatelskich złożył skargę nadzwyczajną do SN na korzyść dzierżawców. Wniósł o stwierdzenie przez SN, że zaskarżony wyrok został wydany z naruszeniem prawa. Taki też wyrok zapadł w SN.

Umożliwi to pozwanym dochodzenie odszkodowania od Skarbu Państwa. Sąd zobowiązał ich bowiem do wydania gruntów, które według nich stanowiły bazę paszową dla hodowli bydła. W efekcie nie mogli kontynuować działalności rolniczej i zostali zmuszeni do sprzedaży stada. Tym samym utracili wszelkie dotychczasowe dochody związane z hodowlą, w tym m.in. sprzedaż mleka i sprzedaż cieląt.

Stan faktyczny sprawy

ANR zażądała wydania nieruchomości, które wchodziły w skład Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa i były wydzierżawiane pozwanym na podstawie dwóch umów dzierżawy.

Zawarto je na czas określony 10 lat, z możliwością przedłużenia. W umowach zawarto klauzulę, która umożliwiała wyłączenie spod dzierżawy gruntów o łącznej powierzchni nie większej niż 20% całości. Umowa nie określała jednak, w jakich przypadkach wyłączenie to może nastąpić.

Na podstawie tej klauzuli ANR wypowiedział umowy dzierżawy w części. Następnie skierował do sądu pozew o wydanie tej nieruchomości.

W 2015 r. sądy obu instancji uznały, że wypowiadając umowy dzierżawy, ANR działała w ramach swoich uprawnień. Dlatego nakazały pozwanym wydanie nieruchomości.

W 2017 r. pozwani złożyli do Sądu Najwyższego skargę  o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Jako szkodę wskazali utratę bazy paszowej, co uniemożliwiło im kontynuowanie hodowli bydła. Po wykonaniu zaskarżonego wyroku musieli je sprzedać ze względów ekonomicznych, wobec czego utracili przychody z produkcji mleka krowiego oraz płatności bezpośrednich.

Postanowieniem z 25 września 2020 r. skarga została przez SN odrzucona z uwagi na jej subsydiarny charakter wobec innych nadzwyczajnych środków zaskarżenia, w tym również wobec skargi nadzwyczajnej.

W związku z tym RPO Adam Bodnar postanowił skierować skargę nadzwyczajną.

Zarzuty skargi RPO

 Rzecznik podniósł zarzuty rażącego naruszenia prawa:

• art. 222 § 1 Kodeksu cywilnego porzez jego niewłaściwe zastosowanie i nakazanie pozwanym wydania nieruchomości - mimo że przysługiwało im skuteczne uprawnienie do władania nieruchomością, wynikające ze stosunku dzierżawy;
• art. 673 § 3 k.c. w związku z art. 694 k.c. oraz art. 58 § 3 k.c. i art. 3531 k.c. poprzez ich niezastosowanie - mimo że zamieszczenie w umowie dzierżawy, zawartej na czas oznaczony, klauzuli uprawniającej do jej wypowiedzenia, bez określenia wypadków, w jakich wypowiedzenie może nastąpić, pozostaje w sprzeczności z normami o charakterze bezwzględnie obowiązującym: art. 673 § 3 w związku z art. 694 k.c., a także z naturą tego stosunku zobowiązaniowego i tym samym jest nieważne z mocy prawa.

Ponadto RPO podniósł zarzuty dotyczące naruszenia praw i zasad konstytucyjnych:

• zasady zaufania do państwa oraz bezpieczeństwa prawnego, wywodzonych z art. 2 Konstytucji - gdyż rozstrzygnięcie sądowe wydane z pominięciem norm o charakterze  bezwzględnie obowiązującym oraz nieuwzględniające natury stosunku prawnego łączącego strony procesu, podważa zaufanie do stanu prawnego, jaki wynika z prawomocnego orzeczenia sądowego, a tym samym zaufanie do państwa oraz godzi w bezpieczeństwo prawne;
• praw majątkowych chronionych w art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji - ponieważ w wyniku stwierdzonych uchybień pozwani zostali pozbawieni uprawnień wynikających z umów dzierżawy do władania nieruchomościami rolnymi i gospodarczego korzystania z nich, A  utrata spornych nieruchomości uniemożliwiła im kontynuowanie prowadzenia produkcji rolnej, co doprowadziło do pogorszenia ich sytuacji majątkowej.

Następcą prawnym ANR jest Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa.

Kierując się uchwałą z 23 stycznia 2020 r. połączonych trzech Izb Sądu Najwyższego, RPO złożył skargę nadzwyczajną do Izby Cywilnej SN - tak jak wszystkie kierowane od tego czasu swe skargi nadzwyczajne dotyczące spraw z zakresu prawa cywilnego. Skoro bowiem rozstrzygnięcia sądów wadliwie obsadzonych mogą być w przyszłości kwestionowane, RPO nie chce obarczać uczestników postępowania dodatkowymi problemami prawnymi, związanymi ze statusem Izby Kontroli Nadzwyczajnej.

Najważniejsze motywy rozstrzygnięcia  SN 

W wyniku zaskarżonego wyroku pozwani zostali pozbawieni uprawnień wynikających z umów dzierżawy. Sąd zobowiązał ich do wydania dzierżawionych gruntów wskazanych w pozwie, przy czym grunty te - według twierdzeń pozwanych - miały kluczowe znaczenie dla prowadzonej przez nich hodowli bydła rasy polska czerwona. Na skutek wydania gruntów stronie powodowej zgodnie z zaskarżonym wyrokiem, pozwani utracili bazę paszową dla bydła. W rezultacie nie byli w stanie kontynuować hodowli i zostali zmuszeni do sprzedaży stada. Tym samym utracili wszelkie dotychczasowe korzyści związane z hodowlą, w tym m.in. sprzedaż mleka krowiego, sprzedaż cieląt i ponieśli szkodę.

W świetle powyższego wniesienie skargi nadzwyczajnej od prawomocnego wyroku Sądu Okręgowego było konieczne dla zapewnienia zgodności z zasadą demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej.

Zasada demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej stanowi podstawowe kryterium, na podstawie którego, za pomocą skargi nadzwyczajnej, mogą być korygowane prawomocne orzeczenia sądowe zawierające istotne wady, dotyczące bądź sfery prawnej, bądź faktycznej.

W realiach niniejszej sprawy nie zachodzi konieczność ingerowania w powagę rzeczy osądzonej - zważywszy bowiem na upływ 5 lat od daty uprawomocnienia się zaskarżonego wyroku oraz wywołane nieodwracalne skutki prawne związane z utratą przez pozwanych nieruchomości rolnych, zasadne jest zaniechanie uchylenia lub zmiany wyroku Sądu Okręgowego - pomimo jego rażącej nieprawidłowości i poprzestanie na stwierdzeniu wydania zaskarżonego orzeczenia z naruszeniem prawa (art. 115 § 2 u.SN). Sąd Najwyższy uznał, że zaskarżony wyrok został wydany z naruszeniem prawa - art. 673 § 3 k.c. w zw. z art. 694 k.c., art. 58 § 3 k.c. i 3531 k.c., a w konsekwencji z naruszeniem art. 222 § 1 k.c. oraz art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji RP.

Zaskarżone orzeczenie uprawomocniło się w dniu 20 sierpnia 2015 r., a zatem nie ulega wątpliwości, że wskazany powyżej 5-letni termin upłynął. Poza tym należy stwierdzić, że zaskarżone orzeczenie wywołało nieodwracalne skutki, a mianowicie: pozwani w wyniku wykonania zaskarżonego wyroku utracili grunty, na których prowadzili działalność rolniczą. W konsekwencji nie mogli kontynuować hodowli bydła rasy polska czerwona i byli zmuszeni do jego sprzedaży. Poza tym obie umowy dzierżawy, zawarte odpowiednio do dnia 15 czerwca 2020 r. i do dnia 10 marca 2020 r. i tak uległyby rozwiązaniu z uwagi na upływ okresu, na jaki zostały zawarte. 

Niemniej jednak, funkcjonowanie zaskarżonego orzeczenia w obrocie prawnym godzi nie tylko w powagę wymiaru sprawiedliwości, ale również w konstytucyjne zasady zaufania do państwa, stanowionego przez nie prawa oraz bezpieczeństwa prawnego oraz konstytucyjną zasadę ochrony praw majątkowych.

IV.511.320.2020