Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Niezbędne jest zatem zintensyfikowanie tego procesu - zgodnie z rekomendacjami Komitetu ONZ ds. Praw Osób Niepełnosprawnych
• Należałoby powołać organ koordynujący aktualne działania rządu; powinien też powstać ich harmonogram
• Ponadto powinno się określić odpowiedni czas na konsultacje społeczne, termin przyjęcia strategii oraz ramy czasowe jej wdrażania

Rzecznik Praw Obywatelskich napisał po raz kolejny w tej sprawie do ministry rodziny, pracy i polityki społecznej Marleny Maląg.

Polska nigdy nie przeprowadziła procesu deinstytucjonalizacji – polegającego na przejściu od instytucjonalnych rozwiązań w zakresie zamieszkania do szerokiego wachlarza usług świadczonych w społeczności lokalnej.

Tymczasem pandemia COVID-19 uwypukliła szereg negatywnych konsekwencji prowadzenia masowej, instytucjonalnej opieki – zarówno dla mieszkających w placówkach, jak i osób w nich zatrudnionych. Ludzie są tam znacznie bardziej narażeni na zakażenie, a znacznie rzadziej mają szansę na pomoc medyczną. Znane są przypadki opuszczenia placówki przez część personelu.

Kolejny problem to pozbawienie osób z placówek kontaktów z najbliższymi. Powoduje to dodatkowe poczucie osamotnienia i negatywnie wpływa na ogólny stan zdrowia pensjonariuszy. A liczne obostrzenia sanitarne ograniczyły możliwość monitorowania działania tych instytucji przez organizacje pozarządowe. Osoby z niepełnosprawnościami, przewlekle chore i w starszym wieku niejednokrotnie nie są w stanie samodzielnie bronić swoich praw – a to stwarza pole do nadużyć.

Obecna sytuacja wskazuje zatem na konieczność wprowadzenia konkretnych reform i podjęcia pilnych działań.

Adam Bodnar wielokrotnie wskazywał na potrzebę deinstytucjonalizacji. Przy poparciu 54 organizacji społecznych 20 listopada 2017 r. apelował o to do Prezesa Rady Ministrów. W wystąpieniu do MRPiPS z sierpnia 2019 r. podkreślał rekomendacje dla Polski wydane we wrześniu 2018 r. przez Komitet ds. Praw Osób Niepełnosprawnych, który sytuację w Polsce w obszarze deinstytucjonalizacji określił mianem „krytycznej stagnacji”.

W odpowiedzi MRPiPS informowało o rozpoczęciu prac nad opracowaniem strategii i wyznaczeniu na ich koordynatora Ministerstwa Zdrowia. Jednak już wstępny etap prac nad częścią diagnostyczną pokazał, że większość zagadnień, które strategia ma obejmować, leży poza kompetencjami tego resortu. Obecnie MZ z MRPiPS prowadzą prace nad założeniami deinstytucjonalizacji opieki w zakresie swoich kompetencji.

RPO poinformowano, że planowane jest powstanie dwóch odrębnych dokumentów – odpowiednio w zakresie właściwości obu tych ministerstw. Wyjaśniono, że prace nad częścią strategii dotyczącą obszaru opieki zdrowotnej prowadzone są w MZ w ścisłej współpracy z interesariuszami, a ich zakończenie w terminie wynikającym z harmonogramu programowania perspektywy finansowej 2021-2027, tj. do końca 2020 r., nie jest zagrożone. Do końca grudnia 2020 r. ma być  przeprowadzony proces legislacyjny obejmujący również konsultacje.

W kwietniu 2020 r. Najwyższa Izba Kontroli przedstawiła wyniki kontroli  placówek świadczących całodobową opiekę. Stwierdzono, że nawet przez kilkanaście lat działały placówki, które poza jakimkolwiek nadzorem świadczyły usługi całodobowej opieki nad osobami niepełnosprawnymi, przewlekle chorymi i w starszym wieku. Było to możliwe głównie z powodu braku kontroli urzędów wojewódzkich, co sprzyja powstawaniu szarej strefy.

Obowiązujące przepisy, mające przeciwdziałać nielegalnym placówkom, są nieadekwatne do potrzeb i nie sprawdzają się. Brak jest precyzyjnych przepisów pozwalających skutecznie reagować w sytuacjach rażących zaniedbań lub też świadczenia opieki z naruszeniem przepisów i praw osób w nich przebywających. Wojewodowie zaniedbują nadzór nad placówkami. Ich kontrole podejmowali rzadko, najczęściej w reakcji na skargi, a niemal nigdy prewencyjnie. Tym samym nadzór państwa jest iluzoryczny.

Jak wynika z analizy NIK, samorządy gminne nie tworzyły własnych systemów pomocy, alternatywnych wobec dps-ów i placówek zapewniających całodobową opiekę. A ustawa o pomocy społecznej przewiduje możliwość powoływania dla tych celów zróżnicowanych form organizacyjnych: środowiskowych domów samopomocy, mieszkań chronionych, rodzinnych domów pomocy, domów dziennego pobytu.

Gminy z tej możliwości korzystały w niewielkim zakresie, mimo że są to rozwiązania społecznie bardziej akceptowalne i kilkukrotnie tańsze niż DPS-y. A władze powiatów odpowiedzialnych za rozwój sieci ponadgminnych domów pomocy społecznej w niewielkim stopniu realizowały to zadanie, głównie ze względu na ograniczone możliwości finansowe i skupiały się na zarządzaniu siecią DPS-ów już istniejących.

Jak wykazała kontrola NIK, w wielu przypadkach naruszano dobra szczególnie chronione pensjonariuszy, jak zdrowie, życie i godność osobista. Dlatego wskazane grupy powinny zostać otoczone szczególnym wsparciem.

RPO zwrócił się do ministry Marleny Maląg o informacje nt. realizowanych i planowanych przez resort  działań na rzecz zintensyfikowania procesu deinstytucjonalizacji, zgodnie z rekomendacjami Komitetu ds. Praw Osób Niepełnosprawnych, w tym o wskazanie:

• organu koordynującego aktualnie działania rządu w tym zakresie,
• harmonogramu działań w celu wypracowania strategii, obejmującego odpowiedni czas na konsultacje społeczne, i przewidywany termin przyjęcia strategii,
• zakładanych ram czasowych wdrażania uzgodnionych w ramach ww. procesu działań.

XI.503.4.2016