Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Po śmierci zmarłej bezpotomnie kobiety, sąd w 1992 r. orzekł nabycie spadku przez potomków jej rodzeństwa 
• Ten sam sąd w 2007 r. przyznał zaś  spadek Skarbowi Państwa – Prezydentowi Miasta, który złożył taki wniosek
• Ani wnioskodawca, ani sad nie sprawdzili jednak, że funkcjonuje prawomocne postanowienie z 1992 r.
• Spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu tylko w braku małżonka spadkodawcy i jego krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy - zstępnych, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy
• Tymczasem w tej sprawie to właśnie zstępni rodzeństwa zostali powołani do dziedziczenia z ustawy - wyprzedzając Skarb Państwa
• AKTUALIZACJA: 16 listopada 2023 r. Sąd Najwyższy uchylił zaskarżone przez RPO postanowienie sądu z 2007 r. i umorzył postępowanie w sprawie (sygn. akt II NSNc 166/23)

By naprawić błąd, Rzecznik Praw Obywatelskich złożył skargę nadzwyczajną do  Sądu Najwyższego.

Wydanie dwóch odmiennych postanowień o stwierdzeniu nabycia spadku po tej samej osobie stanowi bowiem rażące naruszenie prawa, godzi w powagę wymiaru sprawiedliwości oraz w konstytucyjne zasady zaufania do państwa i bezpieczeństwa prawnego, w konstytucyjne prawo do sądu i konstytucyjne prawo dziedziczenia. Uchylenie drugiego orzeczenia jest konieczne dla zapewnienia zgodności z zasadą demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej. 

Historia sprawy 

W 1992 r. Sąd Rejonowy stwierdził, że spadek po kobiecie zmarłej w 1984 r. (bezpotomnie  i bez  testamentu)  na mocy ustawy nabyło troje dzieci rodzeństwa zmarłej (po 1/12 udziału), dwie kolejne osoby (po ¼ i  1/8) oraz dalsi potomkowie ( po 1/16 i po 1/12). Postanowienie uprawomocniło się.
W  2007 r. ten sam sąd (z wniosku Skarbu Państwa – Prezydenta Miasta) stwierdził, że spadek nabył na podstawie ustawy Skarb Państwa w całości, z dobrodziejstwem inwentarza. Postanowienie to również uprawomocniło się na poziomie I instancji. 

Wcześniej sąd ten wezwał wszystkich spadkobierców, by zgłosili się do sądu i udowodnili nabycie spadku. Niemniej jednak żaden ze spadkobierców nie zgłosił nabycia spadku po niej. W związku z tym sąd, po przeprowadzeniu rozprawy, opierając się wyłącznie na dowodzie z aktu zgonu spadkodawczyni, wydał postanowienie zgodnie z wnioskiem. 

Zaskarżone postanowienie spadkowe zapadło, mimo że w chwili złożenia wniosku przez Skarb Państwa funkcjonowało postanowienie spadkowe z 1992 r. Sąd rozpoznał go tak, jak gdyby sprawa stwierdzenia nabycia spadku po zmarłej nigdy nie została rozstrzygnięta

Wniosek i argumentacja RPO

Ze względu na konieczność zapewnienia zgodności z zasadą demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej, RPO wnosi skargę nadzwyczajną, zaskarżając postanowienie Sądu Rejonowego z 2007 r.

Zarzucił mu rażące naruszenie prawa procesowego poprzez niewłaściwe zastosowanie art. 669 w związku  art. 677 § 1 kodeksu postępowania cywilnego – k.p.c. w następstwie pominięcia dyspozycji art. 199 § 1 pkt 2 in fine w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. W efekcie  wydano rozstrzygnięcia o stwierdzeniu nabycia spadku, pomimo iż sprawa w tym samym przedmiocie została już wcześniej prawomocnie rozpoznana

Ponadto zarzucił naruszenie konstytucyjnej zasady zaufania do państwa i zasady bezpieczeństwa prawnego wywodzonych z art. 2 Konstytucji RP, konstytucyjnego prawa do dziedziczenia chronionego w art. 21 ust. 1 i art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji RP, a także konstytucyjnego prawa do sądu gwarantowanego przez art. 45 ust. 1 Konstytucji RP.

Zainteresowani nie uzyskali bowiem wiążącego stanowiska sądu i obecnie znajdują się w stanie niepewności prawnej.  Nie mogą legitymować się jednoznacznym potwierdzeniem nabycia uprawnień spadkowych, co zagraża ich prawom majątkowy,, nabytym w wyniku dziedziczenia.

Zdaniem Rzecznika to drugie  postanowienie zostało wydane na skutek rażącego naruszenia prawa procesowego. Doszło do naruszenia powagi rzeczy osądzonej. Sąd powinien był zatem odrzucić wniosek prezydenta. Zakaz prowadzenia kolejnego postępowania w tej samej sprawie został sformułowany w art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. stanowczo i jednoznacznie.

Doprowadziło to do sytuacji prawnej, w ramach której w obrocie funkcjonują dwa sprzeczne ze sobą prawomocne postanowienia spadkowe. Taka sytuacja świadczy o naruszeniu zasad i praw określonych w Konstytucji RP, co daje kolejną podstawę do wniesienia skargi nadzwyczajnej

Wydanie drugiego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku po tej samej osobie, które odmiennie rozstrzyga kwestię dziedziczenia, oznacza, że zainteresowani nie uzyskali wiążącego stanowiska sądu i obecnie znajdują się w stanie niepewności prawnej, ponieważ nie mogą legitymować się jednoznacznym potwierdzeniem nabycia uprawnień spadkowych, co w istocie skutkuje zagrożeniem ich praw majątkowych nabytych w wyniku dziedziczenia.

RPO wnosi o uchylenie  postanowienia Sądu Rejonowego z 2007 r.  i umorzenie postępowania w tej sprawie, zainicjowanego wnioskiem Skarbu Państwa – Prezydenta miasta. 

Doszło do naruszenia bezpieczeństwa prawnego, pozostającego w bezpośrednim związku z zasadą zaufania do państwa. Art. 2 Konstytucji obejmuje także gwarancję bezpieczeństwa prawnego, co na gruncie prawa spadkowego znajduje wyraz w możliwości układania przez spadkobierców swoich istotnych spraw życiowych bez obawy, że sąd ponownie stwierdzi nabycie spadku, odmiennie określając porządek dziedziczenia. 

Rzecznik dostrzega również naruszenie prawa do sądu zagwarantowanego w art. 45 ust. 1 Konstytucji. Zgodnie z tym przepisem każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny oraz niezawisły sąd. Jest to jedno z podstawowych praw podmiotowych jednostki oraz jedna z fundamentalnych gwarancji praworządności w demokratycznym państwie prawa. 

Doszło też do naruszenia konstytucyjnego prawa dziedziczenia. Zgodnie z art. 64 ust 1 i 2 Konstytucji RP każdy ma prawo do własności, innych praw majątkowych i prawo dziedziczenia, a prawa te podlegają równej dla wszystkich ochronie prawnej. Zgodnie zaś z art. 21 ust. 1 Konstytucji Rzeczpospolita Polska chroni własność oraz prawo dziedziczenia. Instytucja stwierdzenia nabycia spadku stanowi instrument prawny, który ma na celu zagwarantować obywatelom właściwe uregulowanie ich spraw spadkowych.

Ustaleni przez Sąd Rejonowy spadkobiercy ustawowi zmarłej -  dzieci jej rodzeństwa i zstępni dzieci rodzeństwa - zostali w istocie pozbawieni konstytucyjnego prawa dziedziczenia w sytuacji, gdy kilkanaście lat po sądowym stwierdzeniu nabycia przez nich spadku, sąd wydał kolejne a odmienne orzeczenie.

Zaskarżone postanowienie jest nie tylko niezgodne treściowo z pierwotnym postanowieniem w tej samej sprawie, ale pozostaje także niezgodnie z rzeczywistym stanem prawnym. Spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu w braku małżonka spadkodawcy i jego krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy, a więc: zstępnych, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy. Tymczasem zstępni rodzeństwa zmarłej nie odrzucili spadku, nie zostali wydziedziczeni, nie zawierali z nią również umowy o zrzeczeniu się dziedziczenia. Zatem to oni, w świetle przepisów prawa cywilnego, zostali powołani do dziedziczenia z ustawy, wyprzedzając Skarb Państwa. 

Wniosek o uchylenie zaskarżonego postanowienia Sądu Rejonowego dla Warszawy Pragi - Północ w Warszawie w całości i umorzenie postępowania (a nie odrzucenie wniosku  Skarbu Państwa -Prezydenta m. st. Warszawy) znajduje podstawę w art. 91 § 1 zd. pierwsze u.s.n. z uwagi na ugruntowane stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone przez Izbę Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych (por. m. in. postanowienie z 2 grudnia 2020 r. sygn. I NSNc 102/20, Lex nr 3087051, postanowienie z 26 marca 2019 r., sygn. I NSNc 1/19, OSNKN 2020, nr 1, poz. 2, postanowienie z 19 stycznia 2022 r., sygn. I NSNc 156/21, Lex nr 3303864).

RPO wnosi o uchylenie postanowienia Sądu Rejonowego z 2007 r. i umorzenie postępowania w tej sprawie, zainicjowanego wnioskiem Skarbu Państwa – Prezydenta miasta. 

Najważniejsze motywy rozstrzygnięcia SN

Podniesiony przez RPO zarzut naruszenia prawa procesowego poprzez niewłaściwe zastosowanie art. 669 w zw. z art. 677 § 1 k.p.c. w następstwie pominięcia dyspozycji art. 199 § 1 pkt 2 in fine w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. jest zasadny.

Istnienie prawomocnego rozstrzygnięcia, dotyczącego tej samej sprawy, powoduje, że nie jest możliwe ponowne orzekanie w tożsamym przedmiocie. W niniejszej sprawie w obrocie prawnym znajdują się dwa prawomocne rozstrzygnięcia w tej samej sprawie, tj. w przedmiocie spadku po (...). Taka sytuacja jest niedopuszczalna, co wprost wynika z art. 199 § 1 pkt 2 in fine, statuującego negatywną przesłankę procesową w postaci powagi rzeczy osądzonej.

W kontekście problematyki niniejszej sprawy, wskazać także należy, na co słusznie zwraca się uwagę w dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego, że w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku, sąd ma obowiązek podejmowania działania z urzędu. Oznacza to, że sąd nie może poprzestać na tym, co zostanie zaoferowane przez uczestników postępowania, bowiem ocenić musi czy stwarza to wystarczającą podstawę do prawidłowego stwierdzenia, kto nabył spadek (postanowienie Sądu Najwyższego z 24 maja 2023 r., II NSNc 192/23).

Sąd, aby zadośćuczynić obowiązkowi wynikającemu z art. 677 k.p.c., powinien ustalić pełny krąg spadkobierców ustawowych (ewentualne istnienie testamentu i jego ważność), sprawdzić czy nie zachodzą negatywne przesłanki dziedziczenia, ustalić czy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne i komu przypadło w drodze dziedziczenia (zob. uchwała Sądu Najwyższego z 24 października 2001 r., III CZP 64/01). W tym kontekście, po stronie sądu istnieje również obowiązek, aby ustalić na podstawie dostępnych instrumentów, w ramach odbieranego zapewnienia, czy wcześniej po tym samym spadkodawcy nie toczyło się już postępowanie o stwierdzenie nabycia praw do spadku (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z 7 lutego 2023 r., II NSNc 192/23).

W przedmiotowej sprawie Sąd Rejonowy (...) wprawdzie podjął działania mające na celu ustalenie spadkobierców, to jednak z uwagi na to, że sprawa została już prawomocnie osądzona powinien był zastosować przepis art. 199 § 1 pkt in fine w Z\N. z art. 13 § 2 k.p.c., a więc odrzucić wywiedziony przez Skarb Państwa - Prezydenta (...) wniosek. Naruszenie tego przepisu ma w niniejszej sprawie charakter oczywisty i rażący. Jest widoczne na pierwszy rzut oka, bez konieczności dokonywania dodatkowych zabiegów interpretacyjnych czy weryfikacyjnych.

W postępowaniu ze skargi nadzwyczajnej Sąd Najwyższy każdorazowo weryfikuje czy uchylenie zaskarżonego orzeczenia będzie - w świetle całokształtu zasady wyrażonej w art. 2 Konstytucji RP - proporcjonalne względem oczywistego uchylenia ochrony przysługującej prawomocnym orzeczeniom sądów. W niniejszej sprawie, skoro kolejne postanowienie o nabyciu spadku wydane zostało z naruszeniem zasady ochrony powagi rzeczy osądzonej, jego uchylenie w rzeczywistości nie tylko nie uchybia tej zasadzie, ale ją afirmuje i w oczywisty sposób jest konieczne dla zapewnienia zgodności z zasadą demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej (zob. postanowienia Sądu Najwyższego: z 2 grudnia 2020 r., I NSNc 102/20; z 7 lutego 2023 r„ II NSNc 192/23; z 24 maja 2023 r., II NSNc 192/23).

Konsekwentnie należy również uznać, że poprzez wydanie zaskarżonego postanowienia doszło do naruszenia wywodzonych z art. 2 Konstytucji RP zasad, to jest zasady zaufania do państwa i bezpieczeństwa prawnego, jak też konstytucyjnego prawa do dziedziczenia, chronionego w art. 21 ust. 1 i art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji RP, oraz konstytucyjnego prawa do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP). Nie można bowiem zapominać, że jednym z fundamentalnych elementów prawa do sądu jest prawo dp uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia sprawy przez sąd (zob. postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z 16 marca 1999 r„ SK 19/98).    

W sytuacji, kiedy na skutek rażącego naruszenia prawa wydane zostają dwa orzeczenia spadkowe, uprawnione jest twierdzenie, że w sprawie nie może być mowy o uzyskaniu przez uczestników postępowania spadkowego wiążącego stanowiska sądu, a powstała sytuacja tworzy stan niepewności prawnej, w ramach którego spadkobiercy nie uzyskują jednoznacznego potwierdzenia uprawnień spadkowych, w czym w sposób oczywisty przejawia się naruszenie konstytucyjnego prawa do sądu.

W związku z tym, że substratem zaskarżenia jest postanowienie Sądu Rejonowego (....) z 6 sierpnia 2007 r. dotyczące stwierdzenia nabycia po (...), którego wydanie było niedopuszczalne ze względu na uprzednie uprawomocnienie się postanowienia o stwierdzeniu nabycia praw do spadku po tym samym spadkodawcy, jedyne rozstrzygnięcie jakie może zapaść w sprawie to rozstrzygnięcie formalne, eliminujące wadliwe orzeczenie z obrotu prawnego.

Konsekwentnie stwierdzić należy, że o ile kolejne postępowanie w przedmiocie nabycia spadku po tej samej osobie jest niedopuszczalne na podstawie art. 199 § 1 pkt 2 in fme w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., i dlatego zakwestionowane przez Rzecznika Praw Obywatelskich postanowienie podlega uchyleniu, o tyle postępowanie podlega umorzeniu ze względu na dyspozycję art. 91 §' 1. ustawy oSN, który inaczej niż w postępowaniu wywołanym skargą kasacyjną w sprawie cywilnej (art. 39819 k.p.c.), nie przewiduje możliwości odrzucenia wniosku (pozwu) przez Sąd Najwyższy z powodu przeszkody, która występowała już w chwili złożenia wniosku (pozwu) (zob. postanowienia Sądu Najwyższego: z 7 lutego 2023 r., II NSNc 192/23; z 24 maja 2023 r., II NSNc 1.92/23). Podkreślenia wymaga, że przywołany przepis art. 91 § 1 ustawy o SN stanowi podstawę uchylenia zaskarżonego orzeczenia w całości lub w części i stosownie do wyniku postępowania orzeczenia co do istoty sprawy, przekazania sprawy do ponownego rozpoznania albo umorzenia postępowania (zob. postanowienia Sądu Najwyższego: z 26 marca 2019 r„ I NSNc 1/19; z 2 grudnia 2020 r„ I NSNc 102/20).

Sąd Najwyższy w niniejszej sprawie miał także na względzie charakter zaskarżonego postanowienia oraz art. 89 § 4 in fine ustawy o SN wskazujący, że nawet w przypadku wystąpienia nieodwracalnych skutków prawnych, w szczególności upływu 5-lat od wydania orzeczenia, Sąd Najwyższy wydaje orzeczenie, o którym mowa w art. 91 § 1 ustawy o SN, jeżeli przemawiają za tym zasady lub wolności i prawa człowieka i obywatela określone w Konstytucji. W sprawie niniejszej nie doszło do wystąpienia „nieodwracalnych skutków prawnych” postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, które ma charakter deklaratoryjny, sam fakt nabycia praw do spadku ma miejsce już w chwili otwarcia spadku, a zatem w chwili śmierci spadkodawcy.

IV.511.89.2022