Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Obywatelka została obciążona długiem mieszkaniowym, za który - jako dziecko mieszkające tam z matką - w świetle prawa nie powinna była ponosić odpowiedzialności 
• Wydając nakaz zapłaty wobec niej, sąd nie sprawdził bowiem, że w okresie powstania długu była ona niepełnoletnia  
• Rzecznik Praw Obywatelskich składa skargę nadzwyczajną na jej korzyść
• AKTUALIZACJA 31.07.2024: 18 lipca 2024 r. Sąd Najwyższy (sygn. akt II NSNc 433/23) uwzględnił skargę nadzwyczajną RPO; uchylił zaskarżony wyrok i zwrócił sprawę Sądowi Rejonowemu. Wskazał, że po stronie sądu prawdopodobnie doszło do prostego przeoczenia dowodowego skutkującego w efekcie rażącym naruszeniem przepisów materialnych.

Chodzi o prawomocny wyrok Sądu Rejonowego w R. z października 2020 r. w sprawie z powództwa miasta przeciw kilkorgu obywatelom o zapłatę.

Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 20 listopada 2002 r., przyznanie w wyroku orzekającym eksmisję prawa do lokalu socjalnego nie oznacza zwolnienia osoby eksmitowanej z obowiązku uiszczania odszkodowania za zajmowanie lokalu bez opłat do czasu uzyskania lokalu socjalnego. Po zapłacie odszkodowania właścicielowi przez gminę, uzyskuje ona roszczenie wobec osób uprawnionych do lokalu socjalnego, a nie płacących za lokal zajmowany.

Historia sprawy 

I w takiej właśnie sprawie gmina wystąpiła o zasądzenie od czworga pozwanych kilkudziesięciu tysięcy zł zaległości. W 2010 r. Sąd Rejonowy w R. przyznał bowiem od gminy na rzecz właściciela lokalu odszkodowanie za niedostarczenie pozwanym lokalu socjalnego. Nie chcąc mnożyć procesów i kosztów, gmina zapłaciła właścicielowi.

Potem zaś dochodziła od lokatorów należności za kwoty uiszczone właścicielowi tytułem odszkodowania. Pozwani byli wzywani przez nią do dobrowolnej zapłaty, ale bez odpowiedzi. 

Wyrokiem z 9 października 2020 r. Sąd Rejonowy w R. zasądził m.in. od jednej z pozwanych kilkadziesiąt tys. zł. Komornik sądowy zawiadomił ją o wszczęciu postępowania egzekucyjnego na wniosek wierzyciela – miasta R. Pozwana twierdziła, że o wyroku dowiedziała się dopiero w marcu 2021 r., w trakcie wglądu w akta sądowe. Sąd oddalił jej wniosek o przywrócenie terminu. 

Wtedy obywatelka zwróciła się o pomoc do RPO. Wskazała, że jako dziecko mieszkała wraz z matką w tym mieszkaniu po wyroku eksmisji. Sąd zasądził także od niej odszkodowanie za zajmowanie tego mieszkania od momentu eksmisji do momentu uzyskania lokalu socjalnego. W okresie  objętym żądaniem pozwu (2007-2010) była ona jednak niepełnoletnia. 

Obciążono ją zatem długiem, za który - jako dziecko - w świetle prawa nie powinna w  ponosić odpowiedzialności. RPO Marcin Wiącek zaskarżył wyrok wobec tyko tej pozwanej – w zakresie uwzględniającym żądanie pozwu wobec niej i obowiązku zwrotu kosztów postępowania.

Wnioski RPO

Nakazowi zapłaty wobec pozwanej Rzecznik zarzucił:

1) naruszenie zasad oraz wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji, a to konstytucyjnej zasady zaufania do państwa oraz zasady bezpieczeństwa prawnego, wywodzonych z art. 2 Konstytucji RP, oraz chronionego w art. 72 ust. 1 Konstytucji RP dobra dziecka z uwagi na wydanie zaskarżonego wyroku wobec pozwanej  jako jednej z pozwanych solidarnie, który w sposób nieuzasadniony i niesprawiedliwy nakłada na pozwaną obowiązek zapłaty należności z tytułu wypłaconego właścicielowi lokalu przez gminę odszkodowania za zajmowanie bez tytułu prawnego lokalu mieszkalnego -  mimo iż w okresie do 11 listopada 2011 r. była osobą małoletnią i nie mogła ponosić odpowiedzialności za tego rodzaju należności wynikające z zamieszkiwania wraz z matką i innymi pozwanymi w tym lokalu;

2) naruszenie chronionego w art. 64 ust. 1 Konstytucji RP prawa do ochrony własności i praw majątkowych pozwanej - z uwagi na wydanie zaskarżonego wyroku, który w sposób nieuzasadniony i niesprawiedliwy nakłada na pozwaną obowiązek solidarnej zapłaty na rzecz gminy należności z tytułu wypłaconego odszkodowania za zajmowanie bez tytułu prawnego lokalu mieszkalnego -  mimo że do 11 listopada 2011 r. pozwana była osobą małoletnią i nie mogła ponosić odpowiedzialności - co prowadzi do naruszenia praw majątkowych pozwanej:.

Ponadto nakazowi zapłaty RPO zarzucił: 

• oczywistą sprzeczność istotnych ustaleń sądu z treścią zebranego materiału dowodowego, do którego doszło wskutek naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. poprzez bezpodstawne i błędne ustalenie, że pozwana w okresie objętym pozwem (od 1 lipca 2008 r. do 27 grudnia 2010 r.) była osobą pełnoletnią, a przez to odpowiedzialną solidarnie za zapłatę w tym okresie dochodzonej pozwem należności;
• rażące naruszenie prawa materialnego, tj.: art. 441 § 3 k.c. w zw. z art. 18 ust. 1 i 3 ustawy o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego w brzmieniu obowiązującym od 1 lipca 2008 r. do dnia 27 grudnia 2010 r., poprzez jego błędną wykładnię i niewłaściwe przyjęcie, że pozwana odpowiada solidarnie wraz z pozostałymi pozwanymi za zapłatę należności z tytułu odszkodowania za zajmowanie bez tytułu prawnego lokalu mieszkalnego - mimo że w okresie objętym żądaniem pozwu była osobą małoletnią i nie mogła ponosić odpowiedzialności za tego rodzaju należności.

Rzecznik wnosi o uchylenie zaskarżonego wyroku w zakresiej pozwanej i oddalenie powództwa wobec niej lub ewentualnie o zwrot sprawy Sądowi Rejonowemu.

Najważniejsze motywy rozstrzygnięcia

Skarga nadzwyczajna zasługuje na uwzględnienie, albowiem prawomocny wyrok Sądu Rejonowego (...) nie odpowiada prawu. Zaskarżony wyrok nie może zostać wzruszony w drodze nadzwyczajnych środków zaskarżenia innych niż skarga nadzwyczajna.

(...) Problemem w niniejszej sprawie nie jest tym samym przesądzona w orzecznictwie dopuszczalność roszczeń regresowych wobec byłych lokatorów w granicach ich obowiązku określonego w art. 18 ust. 1 i 3 ustawy o ochronie praw lokatorów ze strony gminy, która, wypłaciła właścicielowi lokalu odszkodowanie za zajmowanie lokalu bez tytułu prawnego, lecz kwestia odpowiedzialności pozwanej w imieniu której wywiedziono skargę nadzwyczajną za zajmowanie lokalu bez tytułu prawnego w okresie oczekiwania na lokal socjalny, biorąc pod uwagę fakt, że w okresie objętym żądaniem pozwu gminy pozwana była osobą małoletnią.

Co prawda ustawodawca nie wprowadził expressis verbis w art. 18 ust. 1-3 powołanej ustawy ograniczenia co do ich zastosowania jedynie do osób pełnoletnich zajmujących lokal, jak to uczynił w art. 6881 § 1 k.c., co więcej z treści art. 18 ust. 1 ustawy o ochronie praw lokatorów wynika, że do zapłaty odszkodowania zobowiązane są „osoby zajmujące lokal”. Zgodzić należy się jednak z RPO, iż dla ustalenia, że osoba „zajmuje" lokal konieczne jest przypisanie tej osobie woli wykonywania tej czynności, tj. pozostawania - zamieszkiwania w danym lokalu, zaś w przypadku osób małoletnich nie można przypisać im woli pozostawania w danym lokalu.

Zamieszkiwanie przez nie w konkretnym lokalu mieszkalnym nie jest ich wolną decyzją, lecz pochodną korzystania z tego lokalu przez ich przedstawicieli ustawowych. Zgodnie z art. 26 § 1 k.c., miejscem zamieszkania dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską jest miejsce zamieszkania rodziców albo tego z rodziców, któremu wyłącznie przysługuje władza rodzicielska lub któremu zostało powierzone wykonywanie władzy rodzicielskiej. Małoletniemu nie można tym samym przypisać woli pozostawania (zamieszkania) w określonym miejscu, ponieważ wolę tę wyrażają rodzice wykonując władzę rodzicielską. Tym samym brak możliwości wyrażenia woli zamieszkiwania po stronie małoletniego sprawia, że nie „zajmuje” on lokalu mieszkalnego w rozumieniu art. 18 ust. 1 ustawy o ochronie praw lokatorów, co ma oczywiste konsekwencje w zakresie braku zobowiązania do zapłaty odszkodowania za ewentualne korzystanie bezumowne z lokalu.

Słusznie zwraca uwagę RPO na fakt, iż przyjęcie odmiennego poglądu oznaczałoby, że dzieci uzyskując pełnoletność wchodzą w dorosłe życie z długiem wynikającym z zaniechania ich rodziców, którzy w dacie powstania tego długu zobowiązani byli jednocześnie do dostarczania dzieciom środków utrzymania. Z jednej strony rodzice - poprzez zapewnienie dzieciom miejsca zamieszkania - wykonywaliby obowiązek alimentacyjny, z drugiej strony dzieci zobowiązane byłyby do zapłaty za wykonanie przez rodziców tego obowiązku alimentacyjnego. Zatem koszt wykonania obowiązku alimentacyjnego przez rodziców obciążałby dziecko. Jednoznacznie wskazuje to, iż interpretacja art. 18 ust. 1 ustawy o ochronie praw lokatorów prowadząca do przyjęcia, że istnieje roszczenie wobec małoletnich z tytułu bezumownego korzystania z lokalu mieszkalnego jest sprzeczna z sensem art. 133 k.r.o.

Per analogiam należy zastosować tym samym do interpretacji art. 18 ustawy o ochronie praw lokatorów regułę wynikającą z art. 6881 § 1 k.c. Analogicznie bowiem do odpowiedzialności za zapłatę czynszu i innych należnych opłat z tytułu umowy najmu, gdy zamieszkiwanie małoletnich w lokalu stanowiącym przedmiot najmu jest pochodną współzamieszkiwania w tym lokalu ich przedstawicieli ustawowych, tak samo zamieszkiwanie w przypadku małoletnich zamieszkujących w lokalu, co do którego ich przedstawiciele ustawowi utracili tytuł prawny, nie jest przejawem ich woli. Irrelewantne prawne jest, czy zamieszkanie to stanowi efekt działań przedstawiciela ustawowego mających swoje źródło w czynności prawnej (umowie najmu) czy korzystaniu z cudzej rzeczy bez tytułu prawnego.

Przenosząc rozważania powyższe na grunt przedmiotowej sprawy, zauważyć należy, że pozwana była osobą małoletnią w okresie, gdy jej przedstawiciel ustawowy, wraz z którym zamieszkiwała (matka), zajmowała lokal bez tytułu prawnego w okresie oczekiwania na lokal socjalny. Nałożenie tym samym na pozwaną obowiązku zapłaty dochodzonej pozwem kwoty, stanowi rażące naruszenie prawa materialnego - art. 441 § 3 k.c. w zw. z art. 18 ust. 1 i 3 ustawy o ochronie praw lokatorów - poprzez jego błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie. Nie wystąpiły tym samym w przedmiotowej sprawie ustawowe przesłanki solidarnej, wraz z pozostałymi pozwanymi zajmującymi lokal bez tytułu prawnego, odpowiedzialności małoletniej za tego rodzaju zobowiązania.

Argumentacja podniesiona przez Sąd Rejonowy w uzasadnieniu do zaskarżonego wyroku nie zyskuje aprobaty. Należy podkreślić, że uzasadnienie zostało sporządzone po wywiedzeniu skargi nadzwyczajnej, jego treść stanowi intelektualnie ciekawą próbę utrzymania zasadności orzeczenia (przyczyna jego wydania w takiej treści jest zdaniem Sądu Najwyższego inna - o czym dalej), jednak podniesione argumenty nie wydają się trafne.

Z Sądem Rejonowym należy się zgodzić, że ustawodawca nie wprowadził w art. 18 ustawy o ochronie praw lokatorów ograniczenia co do zastosowania przepisów ust. 1 i 2 jedynie do osób pełnoletnich zajmujących lokal. Nie jest jednak zasadne by z tego faktu wywodzić, iż nie istnieją jurydyczne podstawy do rozciągnięcia powyższej regulacji na roszczenia związane z bezumownym korzystaniem z lokalu. Wskazanie, iż zastrzeżenie takie jako wyjątkowe zostało wprowadzone jedynie w art. 6881 § 1 k.c. w odniesieniu do czynszu i innych opłat, a więc roszczeń mających swoje źródło w czynności prawnej jakim jest umowa najmu, a co się z tym wiąże korzystająca z lokalu osoba małoletnia ponosi odpowiedzialność cywilnoprawną nie jest poprawne. Nie bierze bowiem pod uwagę uwarunkowań systemowych wskazanych w powyżej już przedstawionej argumentacji. Mylne jest także założenie, że interpretacja odmienna od tej zastosowanej przez Sąd Rejonowy w uzasadnieniu prowadzi do zwolnienia małoletnich z jakichkolwiek zobowiązań cywilnoprawnych.

Nietrafne jest także wywodzenie analogii z sytuacji, które statuują ograniczoną odpowiedzialność cywilnoprawną małoletnich np. za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym (art. 426 k.c. a contrario) czy też za długi spadkowe. Należy przy tym na marginesie zauważyć, że w tym drugim przypadku ewentualne dziedziczenie długów spadkowych przez osoby małoletnie odbywa się (i odbywało w warunkach obowiązywania przepisów przed zmianą w 2015 r.) z dobrodziejstwem inwentarza. Należy wziąć pod uwagę, że argumentacja zastosowana przez Sąd Rejonowy wiodłaby do konkluzji, iż małoletni odpowiada solidarnie ze swoimi rodzicami za bezumowne korzystanie z lokalu, co w swojej istocie wypaczałoby sens przedstawicielstwa ustawowego (nawet w mylnie przytaczanym per analogiem przez Sąd Rejonowy przypadku odpowiedzialności za długi spadkowe, odpowiedzialność ta, ograniczona dobrodziejstwem inwentarza, nie następuje w przypadku dziedziczenia ustawowego dopóki małoletni nie dziedziczy, a dziedziczą jego wstępni).

Sąd Najwyższy zgadza się ze skarżącym Rzecznikiem, iż w sprawie doszło do naruszenia norm konstytucyjnych, i to zarówno wprost wskutek naruszenia przez wyrok praw konstytucyjnych obywatela, jak i pośrednio, poprzez odstąpienie od prokonstytucyjnej wykładni zastosowanych przepisów prawa materialnego. W sprawie doszło do naruszenia art. 64 ust. 1 Konstytucji RP, naruszone zostały bowiem prawa majątkowe małoletniej. Zasądzenie należności, do których zapłaty pozwana nie była zobowiązana, narusza gwarantowaną w art. 64 Konstytucji RP ochronę własności i praw majątkowych. Nadto, co szczególnie istotne, wydany wyrok można rozpatrywać jako naruszający konstytucyjną zasadę dobra dziecka określoną w art. 72 ustawy zasadniczej. Zasada ta powinna stanowić podstawę do wykładni wszystkich przepisów prawa oraz dyrektywę wyjściową w procesie ich stosowania. Dobro dziecka wymaga od podmiotów, które mają od niego pozycję silniejszą, m.in. tego, by nie obciążały go odpowiedzialnością za zachowania dorosłych oraz nie wyciągały wobec niego konsekwencji za stan rzeczy, na którego zaistnienie nie miał - bo i z racji wieku nie mógł mieć - wpływu.

Sąd Najwyższy zgadza się z wnoszącym skargę nadzwyczajną, iż zasadne jest jej uwzględnienie z uwagi na konieczność zapewnienia zgodności z zasadą demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej. Sytuacja prawna pozwanej ukształtowana prawomocnym wyrokiem nakładającym na nią obowiązek solidarnej zapłaty dochodzonej pozwem kwoty, mimo iż jako osoba małoletnia nie miała obowiązku ponoszenia odszkodowania za zajmowanie bez tytułu prawnego lokalu, w którym zamieszkiwała wraz z matką, niewątpliwie narusza wskazane powyżej zasady i podważa zaufanie obywateli do państwa i prawa.

W praktyce, zaskarżone orzeczenie niejako „premiuje” rodziców niewywiązujących się ze swoich prawnych obowiązków wobec dziecka (a przez to nierespektujących też zasad współżycia społecznego), ponieważ z uwagi na konstrukcję odpowiedzialności solidarnej, może prowadzić do „przerzucenia” odpowiedzialności za dług w całości na dziecko, zwłaszcza gdy rodzice nie mają majątku ani dochodów, z których mogłaby być prowadzona egzekucja. Tym samym w przedmiotowej sprawie zasadne jest odstępstwo od konstytucyjnej zasady stabilności stosunków prawnych ukształtowanych prawomocnymi orzeczeniami sądowymi, w sytuacji, gdy zaskarżony wyrok stanowi przykład orzeczenia rażąco niesprawiedliwego, łamiącego elementarne standardy demokratycznego państwa prawnego, nakazujący spełnienie świadczenia bez podstawy prawnej i naruszający tym samym prawa majątkowe oraz godzący w dobro dziecka. Uchylenie wyroku zgodnie z wnioskiem skarżącego jest wiec w pełni zasadne w świetle ochrony standardów konstytucyjnych.

In fine rozważań Sąd Najwyższy zauważa, że przyczyna wydania zaskarżonego wyroku stanowiła prawdopodobnie efekt prostego przeoczenia dowodowego skutkującego w efekcie rażącym naruszeniem przepisów materialnych. Sąd Najwyższy uważa, że w niniejszej sprawie prawdopodobnie doszło do mylnego przyjęcia (pomimo prawidłowych wydruków z PESEL-SAD znajdujących się w aktach sprawy), iż pozwana była osobą pełnoletnią w okresie objętym żądaniem pozwu. Skoro zatem Sąd uwzględnił żądanie pozwu uznając, że pozwana odpowiada solidarnie wraz z pozostałymi pozwanymi za należności wynikłe z zajmowania lokalu bez tytułu prawnego, które pokryła powodowa gmina, to przyjąć należy, że uprzednio mylnie ustalił, że pozwana ta była osobą pełnoletnią w okresie objętym żądaniem pozwu. Wymieniony fakt, istotny dla rozstrzygnięcia, nie miał jednak odzwierciedlenia w materiale dowodowym (wręcz przeciwnie - z materiałów wynikało, że pozwana była małoletnia), co w konsekwencji skutkowało oczywistą sprzecznością ustaleń Sądu z treścią zebranego materiału dowodowego, i stanowi tym samym rażące naruszenie art. 233 § 1 k.p.c.

Ponownie rozpatrując sprawę, Sąd Rejonowy dokona jej wszechstronnej analizy, biorąc pod uwagę relewantne przepisy prawa materialnego i procesowego oraz poglądy Sądu Najwyższego wyrażone powyżej.

IV.511.144.2022