Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Według ustawy o ochronie zdrowia psychicznego "przymus bezpośredni może być wykonywany wyłącznie przez osoby poinstruowane w zakresie okoliczności, zasad i sposobu jego stosowania"
• Rzecznik Praw Obywatelskich wskazuje, że unormowanie  to jest bardzo ogólne, nie ma zaś żadnego obowiązku odnoszącego się do realizacji szkoleń w tym zakresie
• Marcin Wiącek zwraca się do minister zdrowia Izabeli Leszczyny o działania na rzecz kompleksowej zmiany podejścia do stosowania przymusu bezpośredniego, w tym o obowiązkowe szkolenia dla pracowników oddziałów psychiatrycznych

W styczniu 2025 r. media szeroko komentowały petycję dotyczącą ograniczenia możliwości stosowania przymusu bezpośredniego wobec pacjentów w kryzysie zdrowia psychicznego. Według inicjatorki petycji należy "zrewidować stosowanie wiązania chorych ludzi w pasy i odejść od tej metody na rzecz bardziej humanitarnych i empatycznych rozwiązań" i "wypracować inne, nowe metody radzenia sobie z chorobą".

Podjęcie działań siłowych (np. unieruchomienia) wobec pacjenta w stanie pobudzenia psychoruchowego niezwykle mocno wkracza w obszar jego praw i wolności. Jest to niejednokrotnie uzasadniane "zabezpieczeniem pacjenta przed nim samym". 

Kolejne kontrole Biura RPO i Biura Rzecznika Praw Pacjenta oraz Najwyższej Izby Kontroli skłaniają do zwrócenia uwagi na problem:

• zbyt częstego stosowania przymusu w postaci unieruchomienia,
• uchybień, jakie pojawiają się w tym zakresie,
• braku procedur, które w sposób adekwatny analizowałyby oraz kontrolowały zasadność podjęcia działań o podobnym charakterze wobec pacjenta.

RPO wielokrotnie w ostatnich latach podejmował ten wątek. Na uwagę zasługują m.in.:

• uwagi Komisji Ekspertów ds. Ochrony Zdrowia Psychicznego, która 29 czerwca 2022 r. wskazała, że poważne uchybienia w procedurze stosowania przymusu bezpośredniego wynikają przede wszystkim z braku kontroli podejmowania podobnych działań, a także braku szkoleń personelu medycznego,
• wystąpienie z 6 stycznia 2023 r., w którym RPO, w kontekście projektu nowelizacji ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, zwracał uwagę na: "istotne wątpliwości (…) w odniesieniu do dalszych proponowanych zmian, choćby dotyczących stosowania środków przymusu bezpośredniego. W dalszym ciągu antidotum na agresję chorego jest stosowanie izolacji i unieruchomienia. Nie podejmuje się nawet próby, aby wprowadzać nowe, mniej opresyjne metody opanowania agresji osoby w kryzysie psychicznym",
• wystąpienie z 31 lipca 2023 r. ws. istotnej luki prawnej w zakresie stosowania środków przymusu bezpośredniego wobec pacjentów, u których nie zdiagnozowano zaburzeń psychicznych,
• uwagi Komisji Ekspertów ds. Zdrowia, która 11 października 2023 r. podkreśliła, że: "należy dążyć do podejścia całościowego. Konieczna jest bowiem zmiana systemu, aby zmniejszyć stosowanie przymusu. (…) pełna instytucjonalizacja danego mechanizmu - choćby miał być awaryjny czy wyjątkowy - zwiększa skłonność do sięgania po niego".

Do Biura RPO ostatnio dotarły informacje wskazujące na konieczność ograniczenia stosowania przymusu bezpośredniego w formie unieruchomienia. Wskazywano na konieczność podjęcia działań mających na celu edukację pracowników medycznych w obszarze zarówno stosowania przymusu bezpośredniego, jak i alternatywnych metod  reagowania na zachowania agresywne lub autoagresywne.

Analiza przepisów w tym zakresie budzi poważne wątpliwości co do ich skuteczności. Zgodnie z art. 18c ust. 3 ustawy  o ochronie zdrowia psychicznego "przymus bezpośredni może być wykonywany wyłącznie przez osoby poinstruowane w zakresie okoliczności, zasad i sposobu jego stosowania". Unormowanie  to jest bardzo ogólne. Nie ma żadnego obowiązku odnoszącego się do realizacji szkoleń. 

Według rozporządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 23 sierpnia 1995 r. w sprawie sposobu stosowania przymusu bezpośredniego, kierownik szpitala zobowiązany był do organizowania szkolenia w zakresie stosowania przymusu bezpośredniego. Aktualnie nie ma podobnych dyspozycji na poziomie ustawowym i wykonawczym.

W programach szkoleniowych specjalizacji z zakresu psychiatrii, psychiatrii dzieci i młodzieży oraz pielęgniarstwa psychiatrycznego także nie znajdziemy zapisów, które ukazywałyby model szkolenia, wyposażający przyszłych specjalistów w praktyczne umiejętności w zakresie zabezpieczania pacjenta. Nie ma szczegółowych informacji dotyczących np. uczenia lekarzy konkretnych technik działania. 

W programie specjalizacji z zakresu psychiatrii dziecięco - młodzieżowej nie znajdziemy odrębnego bloku dotyczącego tego zagadnienia. Najlepiej w tym zakresie wypada program specjalizacji z zakresu pielęgniarstwa psychiatrycznego, w którym odniesiono się do tematu przymusu bezpośredniego.

Przepisy ustaw przedstawiają konkretne punkty działań, które finalnie wiążą się z zastosowaniem przymusu. Brak jest jednak przepisów, które obligowałyby do pojawienia się szkoleń, które wyposażyłyby pracowników medycznych nie tylko w wiedzę z zakresu prawa, ale także konkretne umiejętności psychospołeczne oraz praktyczne.

A chodzi wszak o użycie siły fizycznej wobec drugiego człowieka. Chwyty, przytrzymanie, konieczność podniesienia osoby, która leży na podłodze, przywiązanie osoby szarpiącej się, to czynności, które mogą stwarzać zagrożenie zarówno dla pacjenta, który może doznać krzywdy, jak i dla samego personelu medycznego. 

Brak przeszkolenia w tym zakresie może powodować obawy i lęki, które przyczyniają się do wzrostu poziomu frustracji, co może z kolei wpływać na zachowania personelu o agresywnym charakterze. To może zaś utrwalać mylne przeświadczenie wskazujące na przemocowy charakter działania personelu i całego oddziału, co może wpływać na utrwalenie stygmatyzacji psychiatrii.

RPO prosi Panią Minister o podjęcie działań zmierzających do kompleksowej zmiany podejścia w kwestii stosowania przymusu bezpośredniego. Zwraca się też o inicjatywę stworzenia systemu obowiązkowych szkoleń dla pracowników oddziałów psychiatrycznych, w których podjęto by tematy sposobu stosowania przymusu, jak i alternatywnych działań w tym zakresie.

V.7016.78.2024