Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Osoby stosujące przemoc miałyby zakaz wstępu do miejsca pracy swej ofiary, a także np. szkół czy obiektów sportowych, z których ona korzysta
• Rzecznik aprobuje projekt takiego odizolowania osoby stosującej przemoc - jeśli stwarza zagrożenie dla życia lub zdrowia innego członka rodziny nie tylko we wspólnym mieszkaniu
• Uzupełni to istotną lukę prawną, na co RPO wiele razy wskazywał. Zbliży także polskie prawo do standardu konwencji stambulskiej
• RPO proponuje też modyfikację przepisu o karalności okaleczania narządów płciowych kobiet oraz tzw. małżeństw przymusowych

Rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek przedstawił Ministrowi Sprawiedliwości opinię do projektu nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego oraz innych ustaw. Opinia dotyczy planowanych zmian w systemie przeciwdziałania i zwalczania przemocy domowej.

W tym kontekście RPO przypomina o konieczności stworzenia kompleksowego i efektywnego systemu ochrony przed przemocą domową. Ma on gwarantować, że wszystkie osoby jej doświadczające uzyskają niezbędne wsparcie, a sprawcy przemocy w związkach bliskich – w jakiejkolwiek jej formie: psychicznej, fizycznej, seksualnej czy ekonomicznej – nie unikną kary za zachowania wobec osób najbliższych.

Dlatego RPO z zadowoleniem odnotowuje wiele projektowanych zmian, które odpowiadają w dużej mierze jego wcześniejszym rekomendacjom.

Zakaz zbliżania się do osoby dotkniętej przemocą i przebywania w innych miejscach

Z aprobatą RPO odnosi się do planów całkowitego izolowania osoby stosującej przemoc w rodzinie, gdy stwarza ona zagrożenie dla życia lub zdrowia innego członka rodziny w miejscu innym niż wspólnie zajmowane mieszkanie. Chodzi o zakaz:

• zbliżania się do osoby dotkniętej przemocą:na określoną w metrach odległość,
• kontaktowania się z nią,
• wstępu i przebywania na terenie szkoły, placówki oświatowo-wychowawczej, opiekuńczej i artystycznej, obiektu sportowego, do których uczęszcza osoba dotknięta przemocą w rodzinie lub jej miejsca pracy.

Poszerza to zakres ochrony osób doświadczających przemocy - dotychczas ograniczony jedynie do nakazu opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazu zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia. Uzupełnia to istotną lukę w sposób postulowany przez RPO. Zbliży to też polskie prawo do standardu konwencji stambulskiej. 

Wszelkie instrumenty ochrony przed przemocą powinny być stosowane również do byłych partnerów i małżonków oraz niezależnie od tego, czy osoba doświadczająca przemocy dzieli mieszkanie z osobą ją stosującą.

Trzeba też dokonać zmiany terminologicznej i wprowadzenia w miejsce pojęcia „przemocy w rodzinie” pojęcia „przemocy domowej” bądź „przemocy w związkach bliskich”. Taką zmianę nomenklatury  przewidziano w projekcie zmian w ustawie o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. RPO odniósł się do niej pozytywnie w opinii dla Pełnomocnik Rządu ds. Równego Traktowania.

Projektowany zakaz powinien być wydawany przez policjanta lub żołnierza Żandarmerii Wojskowej zgodnie z konwencją stambulską w każdym przypadku bezpośredniego zagrożenia dla życia lub zdrowia osoby dotkniętej przemocą. Należy zapewnić dostępność nakazów i zakazów dla wszystkich osób jej doświadczających - niezależnie od stopnia grożącego im niebezpieczeństwa innego niż bezpośrednie.

Karalność okaleczania narządów płciowych kobiet oraz małżeństw przymusowych

Projekt wprowadza dwa takie nowe czyny zabronione. Jest to zgodne z wnioskami dotyczącymi braku implementacji przez Polskę art. 37 ust. 2 oraz art. 38 lit. b) i c) konwencji stambulskiej. Zgłosiła je funkcjonująca w ramach Rady Europy Grupa Ekspertów ds. przemocy wobec kobiet i przemocy domowej GREVIO (Group of Experts on Action Against Violence Against Women and Domestic Violence).

GREVIO wezwało polskie władze do uwzględnienia płciowego wymiaru przemocy przy projektowaniu rozwiązań prawnych, by zapobiegać i zwalczać wszelkie formy przemocy wobec kobiet. Można by to osiągnąć przez uzupełnienie skutków przestępstwa, o których mowa w art. 156 § 1 pkt 1 i 2 k.k. o wycinanie, infibulację lub każde inne istotne okaleczenie żeńskich narządów płciowych.

RPO rekomenduje następującą redakcję przepisu Kodeksu karnego:

Art. 156a. § 1. Kto, namową lub przez udzielenie pomocy doprowadza inną osobę do spowodowania u siebie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, o którym mowa w art. 156 § 1, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

§ 2. Jeżeli osoba określona w § 1 jest małoletnim, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

W polskim prawie nadal nie ma wyraźnego ustawowego uregulowania procedury medycznej uzgodnienia płci, który rodzi wątpliwości w zakresie już obowiązującego art. 156 § 1 k.k. Wątpliwości te zostaną spotęgowane w sytuacji wprowadzenia przez ustawodawcę propozycji art. 156a k.k.

Projektodawca winien wypowiedzieć się co do konsekwencji tego zapisu dla ochrony prawnej osób transpłciowych. Może on być bowiem w praktyce odczytywany jako zakaz operacji uzgodnienia płci. Tymczasem przepis konwencji stambulskiej dotyczy wyraźnie i wyłącznie okaleczania narządów płciowych kobiet.

Proponowany przepis dotyczy doprowadzenia „małoletniego do poddania się czynności powodującej istotne i trwałe zniekształcenie ciała, lub do wykonania takiej czynności na własnym ciele”. Uzasadnienie projektu ani nie wyklucza, ani nie precyzuje zastosowania tego przepisu w odniesieniu do tranzycji.

Tak szerokie ujęcie może oznaczać wyprowadzanie z niego zakazu przeprowadzania operacji korekty płci u osób poniżej 18. roku życia o charakterze zabiegów chirurgicznych (klatki piersiowej/piersi, narządów płciowych, głosu) lub terapii hormonalnej.

Skutek taki byłby sprzeczny z aktualnym standardem opieki medycznej wobec osób transpłciowych. Według m.in. Światowej Organizacji Zdrowia osoby transpłciowe, w tym małoletnie, spełniające szczegółowe kryteria diagnostyczne, powinny mieć zagwarantowane prawo do operacji chirurgicznej korekty płci. To jedyny uznany obecnie w świetle wiedzy medycznej sposób leczenia tzw. dysforii płciowej (cierpienia spowodowanego trwałą niezgodnością płciową).

A taki zakaz byłby sprzeczny z obowiązkami państwa do poszanowania życiu prywatnego osób transpłciowych, wynikającymi z art. 8 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.

Ponadto należy wprowadzić jasną regulację dotyczącą uzgodnienia płci, w tym przede wszystkim zezwalającą wprost na przeprowadzanie medycznych zabiegów korekty płci z uwzględnieniem aktualnego stanu wiedzy i tendencji rozwojowych uregulowań ochronnych osób trans- i interpłciowych.  Skutkiem byłoby uregulowanie sytuacji prawnej osób dokonujących tych zabiegów względem obowiązującego obecnie art. 156 § 1 k.k.

Jeśli chodzi o wypełnienie luki co do kryminalizacji tzw. małżeństw przymusowych, to proponowany art. 191b k.k. ma stanowić pełną implementację art. 37 konwencji stambulskiej. Penalizować on będzie tzw. małżeństwa przymusowe, pod czym należy rozumieć związki uznawane za małżeństwa zgodnie z polskim porządkiem prawnym, jak i związki odpowiadające małżeństwu „w kręgu wyznaniowym lub kulturowym” sprawcy.

RPO proponuje następujący zapis Kodeksu karnego:

3) w art. 191 dodaje się § 1b, 2a i 2b w brzmieniu:

„§ 1b. Tej samej karze podlega kto, stosuje przemoc innego rodzaju, podstęp lub wykorzystuje stosunek zależności lub krytyczne położenie, w celu doprowadzenia innej osoby do zawarcia małżeństwa lub związku, który odpowiada małżeństwu w kręgu wyznaniowym lub kulturowym sprawcy.

§ 2a. Kto doprowadza inną osobę do opuszczenia terytorium państwa przebywania tej osoby w celu popełnienia czynu zabronionego określonego w § 1 lub 1b, podlega karze pozbawienia wolności do lat 2.

§ 2b. Jeżeli osoba określona w § 1, 1b lub 2a jest małoletnim, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Standard ochrony wobec osób z grup szczególnie wrażliwych

Projekt, wprowadzający rozwiązania w zakresie indywidualnej oceny osób z niepełnosprawnością intelektualną, wymaga uzupełnienia pod kątem potrzeb osób z innymi rodzajami niepełnosprawności.

Konwencja o prawach osób z niepełnosprawnościami wymaga podjęcia wszelkich odpowiednich środków ustawodawczych, administracyjnych, społecznych w dziedzinie edukacji i innych w celu ochrony osób niepełnosprawnych, zarówno w domu, jak i poza nim, przed wszelkimi formami wykorzystywania, przemocy i nadużyć, w tym związanymi z płcią.

Komitet ONZ ds. Praw Osób z Niepełnosprawnościami w 2018 r. wskazał, że  dziewczynki oraz kobiety z niepełnosprawnościami są niewystarczająco chronione przed przemocą ze względu na luki w przepisach dotyczących przemocy i niepełnosprawności, i nie mają dostępu do skutecznego systemu zwalczania przemocy. Potrzeby osób z niepełnosprawnościami zostały również dostrzeżone na gruncie dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z 25 października 2012 r. ustanawiającej normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw. Zadaniem państw członkowskich UE jest w świetle jej przepisów zapewnienie, by ofiary będące osobami z niepełnosprawnościami były w stanie korzystać w pełni z praw dyrektywy na równi z innymi.

Wszelkie informacje powinny być przekazywane w prostym i przystępnym języku, ustnie lub pisemnie. Uwzględnia się przy tym cechy osobowe ofiary, w tym wszelkie rodzaje niepełnosprawności, które mogą mieć wpływ na zdolność ofiary do rozumienia lub bycia rozumianym.

Tymczasem lektura projektu wskazuje, że te okoliczności mają zostać uwzględnione w rozporządzeniu ws. przesłuchania pokrzywdzonego i świadka. Wymóg przekazywania informacji w sposób zrozumiały powinien jednak obejmować wszelkie działania organów władzy od momentu pierwszego kontaktu z właściwym organem i podczas jakichkolwiek dalszych niezbędnych kontaktów. Należy też uwzględnić potrzebę towarzyszenia wybranej przez ofiarę osoby w pierwszym kontakcie z właściwym organem, gdy ofiara wymaga pomocy w rozumieniu lub byciu rozumianą. Odpowiednie działania nie powinny być podejmowane dopiero po złożeniu wniosku.

Obawy budzi również możliwość telefonicznego zawiadomienia wnioskodawcy oraz uczestników sprzeciwiających się wydaniu rzeczy o dopuszczalnych sposobach złożenia wyjaśnień, o ile numer telefonu wnioskodawcy jest sądowi znany. W przypadku osób głuchych i słabosłyszących zawiadomienia telefoniczne są wykluczające. Mogą pozbawić je prawa do uczestnictwa w postępowaniu sądowym.

Należy wskazać dodatkowe możliwości poinformowania uczestników postępowania w sposób dla nich zrozumiały, np. w formie wiadomości mailowej z nagraniem zawiadomienia w polskim języku migowym. Podobnie w przypadku doręczania odpisu nakazu, zakazu zbliżania, zakazu kontaktowania lub zakazu wstępu osobie stosującej przemoc w rodzinie oraz osobie nią dotkniętej należy upewnić się, że adresat nie jest osobą z niepełnosprawnością wzroku i będzie mógł zapoznać się z dostarczanym pismem.

Niezwykle istotne będą również potrzeby osób w spektrum autyzmu, które mogą być nadwrażliwe na poszczególne bodźce, co uniemożliwi ich przesłuchanie w typowych warunkach. Należy również zwrócić uwagę na potrzeby kontaktu z pokrzywdzoną osobą głuchą przy wsparciu tłumacza języka migowego czy przekazywanie informacji osobom niewidomym w sposób postrzegalny.

XI.022.3.2021  II.510.1221.2021