Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Nie ma przepisów w sprawie przyjmowania do prywatnych domów opieki osób niepełnosprawnych, przewlekle chorych lub starszych - którzy nie są ubezwłasnowolnieni, ale nie mogą świadomie wyrażać swej woli
• A nie mają oni ustanowionych przedstawicieli ustawowych, którzy mogliby dopełnić tego obowiązku
• Stwarza to ryzyko, że dana osoba może wbrew swojej woli trafić do placówki lub dalej w niej przebywać
• Należy zatem wprowadzić sądową kontrolę umieszczenia i dalszego pobytu tych osób w prywatnych placówkach opieki
• AKTUALIZACJA: Propozycje RPO zmian prawnych zasługują na uwagę - odpowiada MRiPS
• Dotyczą jednak w dużej mierze kompetencji Ministra Sprawiedliwości. Dlatego MRiPS poprosi MS o odniesienie się do propozycji Pana Rzecznika 

Rzecznik Praw Obywatelskich zwrócił się w tej sprawie do minister rodziny i polityki społecznej Marleny Maląg. 

Od 2017 r. Krajowy Mechanizm Prewencji Tortur wizytuje prywatne placówki całodobowej opieki - prowadzone na zasadzie działalności gospodarczej - dla osób niepełnosprawnych, przewlekle chorych lub w podeszłym wieku. Ujawniono przy tym brak zasad przyjęć osób, których nie ubezwłasnowolniono, ale są w stanie uniemożliwiającym  rozeznanie sytuacji, świadome wyrażenie woli i podejmowanie decyzji -  a zarazem nie mają ustanowionych przedstawicieli ustawowych, którzy mogliby tego obowiązku dopełnić. 

Kolejnym problemem jest sytuacja, gdy przyjęty do takiej placówki jest osobą w pełni świadomą, jednak z biegiem czasu i rozwojem choroby traci zdolność do rozeznania sytuacji. W takim przypadku brak jest narzędzi, które umożliwią zweryfikowanie aktualnej woli pobytu w domu opieki. 

Jak wynika z wizytacji KMPT, w pierwszej ze wskazanych sytuacji umowy cywilnoprawne dotyczące umieszczenia w placówkach całodobowej opieki podpisywane są przez rodzinę czy bliskich. Stwarza to ryzyko, że dana osoba może zostać umieszczona w placówce - lub w niej dalej przebywać - wbrew swojej woli. 

Dziś nie ma bowiem mechanizmów sądowej kontroli przyjęć takich osób do placówek. A opiekunowie faktyczni, na podstawie obecnych przepisów nie są upoważnieni do podejmowania decyzji w sprawie umieszczenia osoby bliskiej w placówce całodobowej opieki - nawet jeśli znajduje się ona w złym stanie psychofizycznym i sama nie jest w stanie złożyć podpisu pod umową lub zgodą na pobyt. 

Brak rozwiązań prawnych może doprowadzić do umieszczenia w placówkach osób wbrew ich woli.

Aby zapobiec takim sytuacjom i nadużyciom, należy wprowadzić mechanizm sądowej kontroli zarówno ich umieszczenia, jak i dalszego pobytu w placówce. Sąd powinien mieć możliwość zweryfikowania słuszności takich decyzji. Nie można wykluczyć, że w skrajnych przypadkach decyzja taka podjęta będzie z naruszeniem interesu pensjonariusza, np. w celu uzyskania dostępu do jego mieszkania, kosztowności lub innych dóbr. 

Istotna jest również kwestia odpowiedzialności cywilnej i karnej za decyzję o umieszczeniu pensjonariusza w placówce, co może mieć zastosowanie w postępowaniu sądowym wszczętym przez  pensjonariusza lub innych członków jego rodziny. 

Dziś bardzo dokładnie uregulowano kwestie przyjęcia osób ubezwłasnowolnionych do placówek całodobowej opieki. Ponadto uregulowano przyjęcie osób z chorobą psychiczną lub upośledzeniem umysłowym do domów pomocy społecznej pomimo braku zgody.

Pożądane byłoby zatem uregulowanie tej kwestii w powszechnie obowiązujących przepisach, np. poprzez wprowadzenie rozwiązań analogicznych do zgody zastępczej sądu opiekuńczego na udzielenie świadczenia zdrowotnego wyrażanej w trybie przepisów ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty czy zgody na umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym. 

Postanowienie właściwego sądu opiekuńczego pozwoliłoby na istotne wzmocnienie ochrony osób przyjmowanych do takich placówek, które obecnie pozostają często zupełnie bez wpływu na swoją przyszłość.  Powinno się również regulować przyznanie członkom rodzin takich osób czy też innym osobom prawa występowania do sądów w sprawie umieszczenia w placówce swoich bliskich. 

Zwrócił na to uwagę także Europejski Komitet do Spraw Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (CPT). W raporcie z wizyty w Polsce w 2009 r. Komitet wskazał, że wielu mieszkańców, którzy teoretycznie w domach pomocy przebywali „dobrowolnie”, w rzeczywistości nie było już w stanie udzielić prawomocnej zgody na pobyt, przy braku opiekuna prawnego. 

W rezultacie jak zauważył CPT, zostali de facto pozbawieni wolności bez skorzystania z gwarancji przewidzianych prawem. Komitet zalecił polskim władzom podjęcie kroków, aby mieszkańcy niezdolni do wyrażenia ważnej zgody na umieszczenie ich w placówce, nieposiadający opiekuna (rozumianego jako opiekuna prawnego) i niemający możliwości opuszczenia placówki, byli zgłaszani do właściwego sądu.

Z tych wszystkich powodów, Marcin Wiącek prosi minister o stanowisko i rozważenie podjęcia działań zmierzających do uregulowania problemu na poziomie ustawowym. 

Odpowiedź Stanisława Szweda, sekretarza stanu w MRiPS

Z uwagą zapoznałem się z oceną sytuacji osób przyjmowanych i przebywających w placówkach zapewniających całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku. Zapewniam, że działania Ministra Rodziny i Polityki Społecznej od wielu lat mają na celu zapewnienie bezpiecznego pobytu w placówkach tym osobom, w warunkach zapewniających przestrzeganie ich podstawowych praw i z uszanowaniem ich godności.

Przepisy nakładające określone wymogi na placówki zapewniające całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku zostały po raz pierwszy przyjęte w ustawie z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2021 r. poz. 2268,  z późn. zm.) i weszły w życie z dniem 1 maja 2004 r. We wcześniejszym stanie prawnym nie było specjalnych regulacji odnoszących się do tego typu działalności.     

Od tego czasu Minister Rodziny i Polityki Społecznej regularnie podejmuje działania polegające zarówno na pozyskiwaniu aktualnych informacji o liczbie funkcjonujących placówek za pośrednictwem urzędów wojewódzkich, analizie i poprawie jakości przepisów prawnych w tym zakresie, jak i współpracy z innymi organami państwowymi mogącymi wesprzeć Ministra w staraniach o zapewnienie godnych warunków i bezpieczeństwa socjalnego najsłabszym członkom naszego społeczeństwa.

W ostatnich latach podejmowano działania legislacyjne mające na celu ograniczenie skali nieprawidłowości w placówkach zapewniających całodobową opiekę, a tym samym zwiększenia poczucia bezpieczeństwa osób starszych i niepełnosprawnych przebywających w tych placówkach.

Ustawa z dnia 19 lipca 2019 r. o zmianie ustawy o pomocy społecznej oraz ustawy       o ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U. poz. 1690, z 2020 r. poz. 875 oraz z 2021 r. poz. 803) wprowadziła wiele zmian w zakresie wymogów pod kątem prowadzących placówki, a także poszerzyła możliwości wojewody w zakresie przeprowadzania kontroli i nakładania kar pieniężnych, w tym kar nakładanych na podmioty prowadzące nielegalne placówki, mimo wcześniejszego ukarania za prowadzenie innej nielegalnej placówki, w innym miejscu. Wprowadzono również nowe wymogi w zakresie dokumentów wymaganych przy wniosku      o uzyskanie zezwolenia i dokumentacji prowadzonej w placówce. Określono wymagania  w zakresie kwalifikacji personelu opiekuńczego w niej zatrudnionego.

Z kolei ustawą z dnia 15 kwietnia 2021 r. o zmianie ustawy o pomocy społecznej oraz ustawy o zmianie ustawy o pomocy społecznej oraz ustawy o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. poz. 803) wprowadzono rozwiązania prawne zwiększające skuteczność przeciwdziałania nielegalnej działalności placówek całodobowej opieki - dokonała zmian  w regulacjach dotyczących kar dla nielegalnych placówek -  przyjęto różne wysokości kar  w zależności od liczby osób przebywających w nielegalnej placówce. Zwiększono kary pieniężne w przypadku prowadzenia przez placówkę nadal tej samej lub innej działalności po uprawomocnieniu się  decyzji o nałożeniu kary pieniężnej za prowadzenie bez zezwolenia wojewody placówki zapewniającej całodobową - z 40 000 zł do 60 000 zł. Zwiększono również kary pieniężne za nierealizowanie zaleceń pokontrolnych - obecnie mogą być one ustalone w wysokości od 500 do 12 000 zł.

Wystąpienie Pana Rzecznika koncentruje się na kwestii problemu braku regulacji prawnej dotyczącej zasad przyjęć do placówek całodobowej opieki osób, które nie są formalnie ubezwłasnowolnione, ale znajdują się w stanie wyłączającym możliwość rozeznania sytuacji, świadomego wyrażenia woli i podejmowania decyzji, a jednocześnie nie mają ustanowionych przedstawicieli ustawowych, którzy mogliby tego obowiązku dopełnić.

Zwraca Pan również uwagę na sytuację, w której pensjonariusz w momencie przyjęcia do placówki jest osobą w pełni świadomą i jest w stanie samodzielnie oraz dobrowolnie dopełnić wszelkich formalności jednak z biegiem czasu oraz rozwojem choroby traci zdolność do rozeznania swojej sytuacji.

Spostrzeżenia i propozycje zmian prawnych przedstawione przez Pana Rzecznika zasługują na uwagę, dotyczą bowiem spraw najważniejszych: wolności osobistej, bezpieczeństwa i godności mieszkańców placówek całodobowej opieki. Należy jednakże zauważyć, że dotyczą one w dużej mierze kompetencji sądów powszechnych, a tym samym Ministra Sprawiedliwości. Należy w związku z tym uzgodnić ewentualne zmiany prawne  z tym Ministrem, biorąc pod uwagę wysokość skutków finansowych dla sądownictwa wynikających z obowiązków, które zostałyby nałożone.

Biorąc pod uwagę powyższe, zwrócę się do Ministra Sprawiedliwości z prośbą o odniesienie się do propozycji zmian prawnych znajdujących się w wystąpieniu Pana Rzecznika oraz o oszacowanie skutków finansowych tych zmian. O wyniku tych ustaleń powiadomię Pana Rzecznika w odrębnym piśmie.

KMP.573.1.2022