Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• „Dyskryminacja osób 50+ na rynku pracy ze względu na wiek w świetle badań Polskiego Instytutu Ekonomicznego”
• Stan debaty o konwencji o prawach osób starszych
• Raport RPO dot. sytuacji osób starszych w czasie pandemii
• Projekt „Stres i wykluczenie społeczne opiekunów nieformalnych osób z demencją w początkowej fazie pełnienia opieki”

16 listopada odbyło się zdalne Posiedzenie Komisji Ekspertów ds. Osób Starszych.

Podczas spotkania rozmawiano na temat ageizmu i sytuacji osób 50-letnich i starszych na rynku pracy. Przedstawione zostały dane z badań dotyczących dyskryminacji osób starszych w tym obszarze oraz przedstawiono działania mające zapobiegać temu zjawisku. Omówiono stan prac nad konwencją o prawach osób starszych oraz zaprezentowany został raport RPO na temat sytuacji osób starszych w czasie pandemii. Poruszono również temat opieki nieformalnej nad seniorami z objawami demencji.

Dyskryminacja osób 50+ na rynku pracy ze względu na wiek w świetle badań Polskiego Instytutu Ekonomicznego

Ageizm, czyli dyskryminacja ze względu na wiek, to zjawisko polegające na wykorzystywaniu wieku jako podstawy do niesprawiedliwego, nierównego kategoryzowania ludzi, w sposób który prowadzi do ich odmiennego traktowania.

Ageizm na rynku pracy w odniesieniu do osób dojrzałych i starszych przejawia się przede wszystkim w:

• pomijaniu w procesie rekrutacji do pracy ofert od osób dojrzałych i starszych,
• traktowaniu osób dojrzałych i starszych jako pierwszych do zwolnienia z pracy,
• pomijaniu dojrzałych i starszych pracowników przy awansach, premiach, możliwościach rozwoju zawodowego,
• niedostosowaniu czasu i warunków pracy do potrzeb i możliwości dojrzałych i starszych pracowników,
• mobbingu ze strony pracodawców i młodszych pracowników,
• automatycznym zwalnianiu pracowników wraz z osiągnięciem przez nich wieku emerytalnego.

Temat dyskryminacji na rynku pracy ze względu na wiek pojawił się już w 2007 r. w badaniu przeprowadzonym przez Akademię Rozwoju Filantropii w Polsce, gdzie aż 63% bezrobotnych w wieku 50+ stwierdziło, że główną przeszkodą w znalezieniu przez nich pracy jest wiek, przy jednoczesnej deklaracji pracodawców (61%), że wiek przy zatrudnieniu nie ma dla nich znaczenia, a 66% pracodawców deklarowało, chęć zatrudnienia starszych pracowników. Głównym powodem dyskryminacji z względu na wiek był szeroko rozpowszechniony stereotyp, że pracownicy 50+ to osoby mające problemy zdrowotne, niskie kwalifikacje zawodowe, brak znajomości języków obcych i nowych technologii, a także wysokie oczekiwania płacowe. Więcej informacji wraz z wynikami badań można znaleźć w publikacji „Rynek pracy a osoby bezrobotne 50+. Bariery i szanse”.

W 2011 r. w Kancelarii Prezydenta RP odbyła się konferencja „Praca dla osób starszych”, podczas której przedstawiono bardzo optymistyczne wyniki badań. Wynikało z nich, że aż 69% ankietowanych dorosłych Polek i Polaków uważało, że pracownicy w wieku powyżej 50. lat są co najmniej tak samo wydajni jak pracownicy młodsi, a 79%, ankietowanych uważało, że pracownicy w wieku powyżej 50. lat mają co najmniej takie same kompetencje, jak pracownicy w wieku do 35. lat.

W okresie od 2007 r. do 2015 r. podejmowano bardzo dużo działań aktywizujących zawodowo osoby 50+ oraz upowszechniających zarządzanie wiekiem wśród pracodawców. Dzięki wielkiemu zaangażowaniu w prace na rzecz seniorów, została przyjęta ustawa o osobach starszych.

Po roku 2016 sytuacja się zmieniła. Nie było już zainteresowania rozwojem aktywności zawodowej osób 50+.

Na jesieni 2021 r. Polski Instytut Ekonomiczny przeprowadził eksperyment badawczy, który ma duże znaczenie dla przywołania tematu zatrudnienia osób dojrzałych i starszych w Polsce.

Eksperyment polegał na wysłaniu 1200 CV fikcyjnych osób (kobiet i mężczyzn) w wieku 28 i 52 lat jako odpowiedzi na rzeczywiste ogłoszenia o pracę. Badanie pokazało, że ponad 2 razy więcej zaproszeń do drugiego etapu rekrutacji otrzymywały osoby 28-letnie niż 52-latkowie, przy wyrównanych kwalifikacjach i umiejętnościach. Różnice dotyczyły zarówno kobiet jak i mężczyzn, chociaż panowie byli troszkę częściej zapraszani na rozmowę kwalifikacyjną. Należy stwierdzić, że w najgorszej sytuacji na rynku pracy są kobiety po 50 roku życia. Wynika to też z powszechnie panującego stereotypu, że osoby starsze powinny ustąpić miejsca młodym pracownikom, a kobiety dodatkowo zamiast pracować zawodowo, powinny zająć się wnukami i/lub podjąć się opieki nad rodzicami i innymi krewnymi potrzebującymi wsparcia.

Obok utrwalonych stereotypów są inne czynniki mające wpływ na stan dyskryminacji na rynku pracy. Między innymi należy do nich świadomość prawna w zakresie równego traktowania, co wyszło w prowadzonych przez Rzecznika Praw Obywatelskich badaniach. Przykładem są odpowiedzi na pytanie „czy zwolnienie pracownika wyłącznie ze względu na osiągnięcie wieku emerytalnego jest przejawem dyskryminacji”. W roku 2021 tylko 55% respondentów uznało takie działanie za dyskryminację, aż 23% oceniło, że to raczej nie jest dyskryminacja, a aż 15% badanych odpowiedziało, że to nie jest dyskryminacja. Być może dlatego do Rzecznika Praw Obywatelskich nie wpływają skargi na dyskryminację ze względu na wiek w miejscu pracy.

W badaniach PolSenior2 osobom, które już osiągnęły wiek emerytalny tzn. w przedziale 65–75 lat, zadano m.in. pytanie „czy w momencie przechodzenia na emeryturę byli jeszcze gotowi kontynuować pracę? Okazało się, że od 42 do 45% pytanych było gotowych pozostać na rynku pracy. Następnie zapytano o to, jakie warunki powinny być spełnione, żeby mogli pozostać na rynku pracy? I tu respondenci wymieniali: podniesienie wynagrodzenia, możliwość łączenia pracy z innymi obowiązkami, elastyczne przejście na emeryturę poprzez stopniowe zmniejszanie liczby godzin, a przede wszystkim potrzebę zmiany stosunku pracodawcy oraz współpracowników do osób starszych.

Badania Europejskiej Fundacji Poprawy Warunków Życia i Pracy w Dublinie EUROFOUND pokazują m.in. brak dostosowania warunków pracy do starzejącego się rynku pracy, a niektóre elementy mają wyraźnie charakter dyskryminacji. Zwracają uwagę na fakt, że wymóg intensywności pracy, dyspozycyjności pozostaje taki sam, mimo zmieniającej się struktury wiekowej.

Kolejnym wymienianym czynnikiem mającym wpływ na niezatrudnianie osób 50+ jest okres ochronny przed emeryturą, który kobiety osiągają w 56 roku życia, a mężczyźni w 61 r. życia.

Z przeprowadzonej analizy debaty publicznej dotyczącej wieku emerytalnego wyraźnie wybrzmiało przekonanie, że „na starość pracuje się za karę”. Może to wynikać z głęboko osadzonej kultury organizacyjnej w polskich przedsiębiorstwach, gdzie przeważają elementy kultury pańszczyźnianej. Od osoby zatrudnionej wymaga się przede wszystkim wydajności, a gdy ona spada, taką osobę się zwalnia.

Część pracodawców uważała, że skoro pracownik osiągnął wiek emerytalny, to musi przejść na emeryturę. Na szczęście wątpliwości w tej kwestii rozwiał Sąd Najwyższy.

W projekcie ustawy o aktywności zawodowej, nad którą obecnie pracuje rząd, nie ma żadnych rozwiązań, które byłyby kierowane do osób starszych. Rozwiązanie sprzyjające aktywności zawodowej osób starszych pojawiło się natomiast w ustawie o ekonomii społecznej, która weszła w życie 30 października. Uznaje się w niej osoby 60+ za grupę zagrożoną wykluczeniem społecznym. W związku z tym podmioty ekonomii społecznej, które zatrudnią takie osoby będą mogły korzystać z różnych uprawnień. To może być pewna szansa dla osób starszych, o ile ekonomia społeczna będzie się rozwijać.

Podsumowując temat dyskryminacji osób 50+ na rynku pracy ze względu na wiek należy:

1. uświadomić znaczenie tego problemu pracodawcom, pracownikom i politykom;
2. podjąć rozmowy o wydłużeniu wieku emerytalnego, szczególnie w kontekście opublikowanych przez ZUS danych o emeryturach. Niecały 1% nowych emerytur nie przekracza 400 zł, a 4% emerytur nie przekracza 1000 zł. ZUS bardzo wyraźnie podkreśla, że grupa ta będzie szybko rosła;
3. stale monitorować sytuację osób dojrzałych i starszych na rynku pracy.

Temat ageizmu na rynku pracy będzie kontynuowany w pracach Komisji w 2023 r.

Stan debaty o konwencji o prawach osób starszych

Ostatni rok w pracach nad konwencją o prawach osób starszych był szczególny. We wrześniu 2021 r. na forum Rady Praw Człowieka ONZ została uchwalona pierwsza merytoryczna rezolucja dotycząca praw osób starszych. W ramach tej rezolucji Rada Praw Człowieka ONZ poprosiła Biuro Wysokiej Komisarz do spraw Praw Człowieka o opracowanie raportu nt. luk w prawie międzynarodowym dotyczącym praw człowieka. Oprócz tego w tej rezolucji zostało wprowadzone pojęcie ageizmu i jego definicja.

Na kolejnej sesji Rady Praw Człowieka ONZ w marcu br. raport ten został zaprezentowany, już jako oficjalny dokument omawiający luki w prawie międzynarodowym dotyczące praw człowieka. Dodatkowo w kwietniu tego roku Argentyna zaproponowała, aby powstała, w ramach regionów ONZ, grupa robocza, która przygotuje projekt decyzji do dyskusji i przyjęcia na kolejnej sesji grupy roboczej ONZ do spraw starzenia się w kwietniu 2023 r. Na mocy tej decyzji powstałaby mała grupa robocza złożona z ekspertów, której zadaniem byłoby przygotowanie oficjalnego dokumentu dla grupy roboczej ONZ do spraw starzenia się, złożonej ze wszystkich państw członkowskich ONZ. Dokument ten dotyczyłby luk w prawie międzynarodowym dotyczących praw człowieka w odniesieniu do osób starszych.

W sierpniu 2022 r. Biuro Wysokiego Komisarza ds. Człowieka zorganizowało w Genewie spotkanie wszystkich interesariuszy, którzy zajmują się prawami osób starszych. To, co zostało tam powiedziane będzie uwzględnione w oficjalnym raporcie, który zostanie przedstawiony ponownie Radzie Praw Człowieka ONZ. Raport powinien zostać przedstawiony na kolejnej sesji Rady Praw Człowieka ONZ w Genewie w marcu 2023 r.

Obecnie zarówno krajowe instytucje praw człowieka, jak i organizacje pozarządowe starają się przekonać swoje rządy do poparcia decyzji o powstaniu małej grupy roboczej do opracowania luk w prawie międzynarodowym dot. praw osób starszych, która zostanie zaprezentowana w kwietniu 2023 r. w Nowym Jorku. Na bazie tych luk w prawie międzynarodowym będzie można przygotować konwencję o prawach osób starszych.

Aby do tego doszło potrzebne jest poparcie także polskiego rządu. I tu apel do wszystkich, którzy widzą potrzebę powstania konwencji o prawach osób starszych, aby głośno o tym mówili i zachęcali rząd do zabrania głosu w tej sprawie. Przykładów łamania praw osób starszych jest bardzo dużo, chociażby w prawie do pracy.

Raport RPO dot. sytuacji osób starszych w czasie pandemii

W 2021 r. zostało przeprowadzone badanie na reprezentatywnej próbie osób 60+ dot. sytuacji seniorów w czasie pandemii. Najbardziej uderzające było to, że 38% badanych nie słyszało o żadnej ofercie wsparcia dla osób starszych ze strony rządu i samorządu. Co więcej, wystąpiła znaczna różnica w odpowiedziach, czy oferta wsparcia była wystarczająca. Wśród osób, które słyszały o możliwym wsparciu 5% uznało, że ta oferta była niewystarczająca, natomiast wśród osób, które nie słyszały 30% uznało, że wsparcie, które było dostępne, było niewystarczające.

Niestety Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej w odpowiedzi na przesłany raport z badania, nie wykazało woli uwzględnienia tych danych w politykach społecznych, wskazując na odpowiedzialność samorządów w tym zakresie.

Raport zawiera także dane dotyczące osamotnienia osób starszych, pokazuje że osoby w słabszej kondycji fizycznej i psychicznej, mają trudniejszy dostęp do wsparcia.

Raport Rzecznika Praw Obywatelskich „Wsparcie osób starszych w pandemii” jest dostępny pod adresem: https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/rpo-mrips-osoby-starsze-dostep-do-informacji-odpowiedz

„Stres i wykluczenie społeczne opiekunów nieformalnych osób z demencją w początkowej fazie pełnienia opieki”

Projekt badawczy poziomu stresu i wykluczenia społecznego opiekunów nieformalnych osób z demencją w początkowej fazie pełnienia opieki prowadzony jest w Centrum Ewaluacji i Analiz Polityk Publicznych we współpracy z Collegium Medicum na Uniwersytecie Jagiellońskim.

Do udziału w projekcie są zaproszone osoby po 45 r. życia opiekujące się bliskimi po 60 r. życia od 2-3 tygodni do kilku miesięcy. Badanie ma uchwycić pewną sytuację, która się pojawia wśród opiekunów nieformalnych osób z demencją w początkowej fazie pełnienia tej opieki. Szczególnie chodzi o tę grupę, ponieważ demencja jest kluczowym wyzwaniem starzejących się społeczeństw i ma wpływ na globalne obciążenie chorobami. Jest też jedną z przyczyn generujących potrzebę pomocy, a w końcu całodobowej opieki. Sytuacja opiekunów jest tematem jeszcze nie rozpoznanym i szczególnie w kontekście pandemii koronawirusa, gdzie dodatkowo osoby starsze i opiekunowie mogli doświadczyć wykluczenia społecznego, należy znać ich potrzeby.

Celem tego projektu jest zrozumienie, w jaki sposób sytuacja opiekunów rodzinnych osób z demencją zmienia się w trakcie sprawowania opieki. Jak wpływa to na relacje społeczne i doświadczony przez nich poziom stresu, który też narasta wraz z kolejnymi tygodniami, miesiącami pełnienia opieki. Stres jest w pewien sposób powiązany z wykluczeniem.

Kolejnym celem badania jest pokazanie relacji pomiędzy sytuacją stresującą dla opiekuna i wykluczającą go z życia społecznego, zawodowego. Sam przebieg projektu jest bardzo złożony i skomplikowany. W procesie badawczym obok badań socjologicznych w postaci ankiet, wywiadów są także badania medyczne i organizacja warsztatów.

Jest to jedno z pierwszych badań w Polsce, które w sposób obiektywny i subiektywny bada sytuację opiekunów. Zespół badawczy spodziewa się uzyskać pierwsze wyniki do wakacji przyszłego roku.

Sytuację opiekunów nieformalnych, w tym stres, wypalenie, wykluczenie społeczne i zawodowe to zagrożenia, które trzeba mieć na uwadze planując polityki publiczne. Opiekunowie nie powinni być zostawieni sami sobie. Ważna jest jakość życia opiekunów, ale wiadomo też, że ich sytuacja przekłada się bezpośrednio na jakość życia osoby, która opieki wymaga oraz na możliwość przebywania tej osoby jak najdłużej w swoim miejscu zamieszkania.

Należy zwrócić uwagę także na kilka kwestii stawiających opiekunów w bardzo trudnej sytuacji:

• brak w polskim prawodawstwie definicji opiekuna nieformalnego. Nazywamy taką osobę opiekunem rodzinnym, ale przecież nie zawsze są to osoby spokrewnione, często są to sąsiedzi, przyjaciele, partner;
• wykluczenie cyfrowe opiekunów pogarsza ich sytuację;
• brak systemów wsparcia w zakresie urlopów, elastycznych form pracy;
• brak rzetelnej informacji przede wszystkim o tym, z czego opiekun może skorzystać, jak załatwić zasiłek opiekuńczy, gdzie zgłosić potrzebę domowej opieki długoterminowej, opieki wytchnieniowej;
• brak koordynacji i integracji pomocy społecznej i opieki zdrowotnej. Potrzeba tworzenia zespołów, w skład których wchodziłby lekarz, pielęgniarka i pracownik socjalny. Taki zespół mógłby się skupić na wsparciu zarówno zdrowotnym jak i opiekuńczym osoby potrzebującej i całej rodziny. Dzisiaj lekarze ograniczają się do świadczenia usług medycznych, a pracownicy socjalni mogą zaoferować wsparcie społeczne. Najczęściej nie współpracują ze sobą na rzecz osoby/rodziny. Dezintegracja opieki medycznej i socjalnej działa na szkodę osób potrzebujących wsparcia.