Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Należy wprowadzić pieczę zastępczą długoterminową. Skoro dziecko przebywa w pieczy zastępczej nawet kilka lat, to „wyrwanie” go z jedynego znanego mu bezpiecznego środowiska nie służy jego dobru
• Traktuje bowiem ono to środowisko jako miejsce docelowe. Z upływem lat to rodzina zastępcza staje się dla dziecka symbolem trwałości więzów 
• Ponadto systemowego uregulowania wymaga też sytuacja dzieci z niepełnosprawnością, zwłaszcza tych, którzy po osiągnięciu pełnoletności w pieczy zastępczej nie uzyskują zdolności do samodzielności
• Konieczne jest m.in. zapobieganie przenoszeniu pełnoletnich wychowanków z niepełnosprawnością do domów pomocy społecznej i innych placówek

Rzecznik Praw Obywatelskich wystąpił w tych sprawach do Marleny Maląg, ministry rodziny i polityki społecznej. 

Piecza długoterminowa

W ustawie z 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej nie ma przepisów o pieczy dlugoterminowej.

Dziecko umieszcza się w pieczy zastępczej do czasu zaistnienia warunków umożliwiających jego powrót do rodziny albo umieszczenia go w rodzinie przysposabiającej. Stosując ustawę, należy mieć na względzie podmiotowość dziecka i rodziny oraz prawo dziecka do stabilnego środowiska wychowawczego. Objęcie dziecka jedną z form pieczy zastępczej następuje na okres nie dłuższy niż do osiągnięcia przez nie pełnoletności. Od tej zasady ustawodawca wprowadził wyjątki związane przede wszystkim z kontynuowaniem przez dziecko nauki.

Organizatorzy pieczy zastępczej mają obowiązek systematycznego oceniania sytuacji dziecka i weryfikowania, czy jest możliwy jego powrót pod opiekę rodziców i reintegracja rodziny. Jeśli od umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej minęło 18 miesięcy i reintegracja rodziny nie jest możliwa, wówczas organizator rodzinnej pieczy zastępczej musi złożyć do sądu wniosek o uregulowanie sytuacji prawnej dziecka.

Założenia systemowe, że piecza zastępcza ma charakter terminowy, a docelowo dziecko ma uzyskać stałą opiekę poprzez powrót do rodziców biologicznych, jeśli ich funkcjonowanie uległo poprawie i nie zagraża dziecku, albo poprzez adopcję, należy uznać za niewystarczające.

Z badań nad realizacją zasady tymczasowości przeprowadzonych w 2018 r. wynika, że średni czas pobytu dziecka w pieczy zastępczej wynosił 45,24 miesiąca . Najkrócej w pieczy zastępczej przebywały dzieci, które:

• powróciły pod opiekę swoich rodziców - 20,63 miesiąca;
• zostały przysposobione - 33,03 miesiąca;
• zostały umieszczone w DPS/ZOL - 36,48 miesiąca;
• nadal przebywają w pieczy - 47,45 miesiąca;
• ukończyły 18 lat - 56,12 miesiąca.

Wskazuje to na potrzebę uelastycznienia założeń systemowych poprzez wprowadzenie do ustawy pieczy zastępczej długoterminowej. Rozwiązanie to nie tylko wychodziłoby naprzeciw oczekiwaniom opiekunów zastępczych, ale stanowiłoby ramę prawną dla dzisiaj już funkcjonujących w formule długoterminowej rodzin i dzieci.

Brak skonkretyzowania na gruncie ustawowym pieczy długoterminowej dotyka:

• dzieci umieszczone w rodzinach zastępczych u bliskich członków rodziny,
• dzieci, których regulowanie sytuacji prawnej trwa wiele lat,
• dzieci, których mimo upływu lat nie jest możliwy powrót do rodziny biologicznej ani też nie jest możliwe znalezienie rodziny adopcyjnej.

Realizacja praw dziecka wymaga zatem od ustawodawcy spójnych systemowo działań, tak, aby interes najmłodszych nie był narażony na szwank. Trudno dzisiaj przyjąć, że w sytuacji, gdy pobyt dziecka w pieczy zastępczej trwa z różnych przyczyn kilka lat, to „wyrwanie” dziecka z jedynego znanego mu bezpiecznego środowiska, z przyczyn formalno-prawnych stanowi działanie z poszanowaniem dobra dziecka.

Jeśli bowiem dziecko jest w rodzinie zastępczej tak długo, to tworzą się więzi i dziecko traktuje to środowisko jako miejsce docelowe. Z upływem lat to rodzina zastępcza staje się dla dziecka symbolem trwałości więzów rodzinnych i naturalnym oparciem w kryzysowej sytuacji. W przypadku sytuacji dzieci czas ma niebagatelne znaczenie i nie może być pomijany jako element nieistotny z punktu widzenia realizacji praw dziecka przebywającego w pieczy zastępczej.

W przepisach prawa powinny zostać dookreślone ramy wykorzystania możliwości powrotu dziecka do rodziców biologicznych i poszukiwania rodziców adopcyjnych, tak aby w sytuacji fiaska tych działań możliwe było zabezpieczenie dziecku stałego i bezpiecznego środowiska wychowawczego poprzez pobyt w zastępczej pieczy długoterminowej. Oczywistym przy tym jest współpraca opiekunów zastępczych, organizatora pieczy i Sądu Opiekuńczego przy uwzględnieniu zdania dziecka.

Dzieci z niepełnosprawnościami 

W ustawie nie ma też szczególnych odnoszących się do sytuacji osób z niepełnosprawnością podlegających procesowi usamodzielnienia. Możliwość przebywania wychowanków pieczy zastępczej w dotychczasowych rodzinach zastępczych po osiągnięciu pełnoletności reguluje jedynie art. 37 ust. 2 ustawy.

Zgodnie z nim osoba taka może przebywać w dotychczasowej rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka albo placówce opiekuńczo-wychowawczej,  nie dłużej jednak niż do ukończenia 25. roku życia, jeżeli legitymuje się orzeczeniem o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności i uczy się w szkole, w uczelni, na kursach, jeśli ich ukończenie jest zgodne z indywidualnym programem usamodzielnienia, u pracodawcy w celu przygotowania zawodowego.

Najpóźniej więc po ukończeniu przez wychowanka pieczy zastępczej - także wychowanka z niepełnosprawnością - 25. roku życia następuje zakończenie finansowania pieczy i kończy się odpowiedzialność państwa.

W ocenie RPO na taką sytuację nie może być zgody, szczególnie wtedy, gdy proces usamodzielnienia nie jest możliwy do zrealizowania, gdyż wychowanek z racji niepełnosprawności nie uzyskuje zdolności do samodzielności i nie jest możliwe skorzystanie przez niego ze wsparcia dedykowanego osobom z niepełnosprawnością, np. mieszkania chronione.

Przy zgodzie rodziców zastępczych winna być kontynuowana piecza długoterminowa, a w zasadzie bezterminowa z zapewnieniem finansowania opieki. Alternatywą mogłoby być umożliwienie wszystkim rodzicom zastępczym kontynuującym pieczę nad swym wychowankiem uzyskania prawa do świadczenia pielęgnacyjnego na podstawie ustawy z 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych.

Taki kierunek zmian jest pożądany i odpowiadałby wymogom współczesnego spojrzenia na sytuację osób z niepełnosprawnością.

Deinstytucjonalizacja obejmująca obszar wsparcia dla osób z niepełnosprawnością nie może być rozumiana wąsko i winna  uwzględniać szerszy kontekst, który jest związany także z tym jaki los czeka dzieci poddane opiece państwa i umieszczone w pieczy zastępczej, kiedy staną się już dorosłe.

Wsparcie dla rodziców z niepełnosprawnością

Ponadto brak jest systemowych rozwiązań co do zakresu oraz form wsparcia w środowisku otwartym rodziców z niepełnosprawnością, którzy ze względu na specyfikę swej niepełnosprawności napotykają poważne bariery w wykonywaniu funkcji rodzicielskich.

Na konieczność wdrożenie stosownych regulacji prawnych w celu poprawy sytuacji rodziców z niepełnosprawnością RPO wskazuje od 2017 r., a na wystosowane w 2020 r. wystąpienia do Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych nie uzyskał odpowiedzi.

W sytuacji, gdy stopień niepełnosprawności rodziców uniemożliwia samodzielne sprawowanie opieki nad dzieckiem, a nie mają oni oparcia w rodzinie, ani innych osobach bliskich, które mogłyby wesprzeć ich w opiece nad dzieckiem konieczne jest stworzenie mechanizmów prawnych pozwalających na pozostanie dziecka w rodzinie z jednoczesnym zabezpieczeniem jego dobra.

Niezbędne jest w takiej sytuacji stworzenie ram prawnych dla wdrożenia skoordynowanych usług wsparcia. Niesienie pomocy rodzinie przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych oraz zabezpieczenie dobra dziecka, to najistotniejsze zadanie szeroko rozumianego systemu opieki.

W systemie prawa wewnętrznego art. 71 ust. l Konstytucji RP gwarantuje uwzględnienie dobra rodziny w polityce państwa, jak też szczególną pomoc rodzinom znajdującym się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej. Z art. 71 ust. 2 Konstytucji RP wynika obowiązek udzielenia szczególnej pomocy matce przed i po urodzeniu dziecka. Tak wyznaczony standard pomocy względem matki z niepełnosprawnością wzmacnia norma art. 69 Konstytucji RP. Osoby z niepełnosprawnościami mają prawo być rodzicami. Mają prawo opiekować się swoimi dziećmi, a ich dzieci mają prawo do przebywania w swojej biologicznej rodzinie.

Poszanowanie praw rodziców z niepełnosprawnościami i ich dzieci wymaga wypracowania spójnych systemowo i kompleksowych rozwiązań poprzez stworzenie wyspecjalizowanego systemu wsparcia w celu wyeliminowania barier w wykonywaniu przez rodziców funkcji rodzicielskich.

Rzecznik prosi panią minister o uwzględnienie zgłoszonych postulatów w dalszych pracach legislacyjnych.

III.554.2.2021