Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Funkcjonariusze Straży Granicznej mogą mieć kontakt z osobami, które na terytorium Białorusi lub w kraju pochodzenia doświadczyły przemocy, zwłaszcza seksualnej, wobec czego wymagają szczególnego traktowania
• Dlatego funkcjonariusze powinni mieć odpowiednie przeszkolenie i specjalne wytyczne dotyczące czynności z udziałem takich osób
• Chodzi o prowadzenie tych czynności w sposób rzetelny i staranny, z poszanowaniem praw i osób pokrzywdzonych, a także o to, by uniknąć wtórnej wiktymizacji
• RPO Marcin Wiącek występuje do komendanta głównego SG gen. dyw. SG Roberta Bagana
• AKTUALIZACJA 28.04.2025: KG SG podziela stanowisko RPO, że wyposażenie funkcjonariuszy w przedmiotowe kompetencje jest niezbędne, aby czynności wobec cudzoziemców, zwłaszcza wnioskujących o udzielenie ochrony, charakteryzowały się rzetelnością i starannością, poszanowaniem podstawowych praw i gwarancji proceduralnych, a także nie prowadziły do wtórnej wiktymizacji

Do Rzecznika Praw Obywatelskich wpływały wnioski dotyczące cudzoziemców chcących złożyć na polsko-białoruskiej granicy wniosek o ochronę międzynarodową w Polsce, którzy mieli doświadczyć przemocy seksualnej lub innej formy przemocy na terytorium Białorusi lub w kraju pochodzenia.

RPO spytał komendantów Podlaskiego i Nadbużańskiego Oddziału SG, czy przekazali funkcjonariuszom wytyczne lub inne materiały ws. rozpoznawania i postępowania z takimi osobami i czy zostali przeszkoleni w tym zakresie. Komendanci odpisali, że SG nie jest organem właściwym ws. ścigania przestępstw dotyczących szeroko rozumianej przemocy seksualnej. Ma zaś delegację ustawową do zwalczania przestępstwa handlu ludźmi, niejednokrotnie powiązanego z przemocą ze względu na płeć i przemocą seksualną. Komendanci skupili się zatem na szkoleniach i wytycznych ws rozpoznawania ofiar przestępstwa handlu ludźmi.

Rzecznik z uznaniem przyjął te informację, gdyż efektywność SG i wsparcie dla osób potrzebujących pomocy będą efektywne. RPO zdaje sobie sprawę, że SG nie jest organem właściwym do  ścigania przestępstw dotyczących  przemocy seksualnej i ze względu na płeć. Zgodnie jednak z ustawą z 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP, prześladowanie, stanowiące jedną z podstaw do uzyskania ochrony międzynarodowej na terytorium RP, może polegać w szczególności na użyciu przemocy fizycznej lub psychicznej, w tym przemocy seksualnej. 

Funkcjonariusze SG mogą mieć kontakt z osobami, które doświadczyły tego rodzaju przemocy i wymagają szczególnego traktowania. Powinni zatem mieć odpowiednie przeszkolenie i specjalne wytyczne dotyczące czynności z udziałem ofiar przemocy, zwłaszcza seksualnej. Takie przeszkolenie powinno umożliwić przeprowadzanie tych czynności w sposób rzetelny i staranny, z poszanowaniem praw oraz komfortu osób pokrzywdzonych, a także aby uniknąć wtórnej wiktymizacji. Dzięki temu funkcjonariusze będą w stanie lepiej rozumieć potrzeby tych osób, odpowiednio reagować na ich emocje i obawy i skuteczniej się komunikować.

Wyposażenie funkcjonariuszy SG w te kompetencje jest także niezbędne dla właściwego wykonania przez Polskę zobowiązań wynikających z Konwencji o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej.

Kwestia prawidłowego – w świetle art. 61 konwencji stambulskiej – postępowania z kobietami z doświadczeniem przemocy motywowanej płcią była przedmiotem wystąpienia RPO do KG SG w 2021 r. Zgodnie z tym przepisem, państwa-strony zobowiązały się do podjęcia koniecznych środków prawnych lub innych działań mających na celu poszanowanie zasady non-refoulement; w szczególności zapewnienia, że ofiary przemocy wobec kobiet potrzebujące ochrony, niezależnie od ich statusu czy miejsca pobytu, w żadnym przypadku nie będą odsyłane z powrotem do jakiegokolwiek kraju, w którym ich życiu zagrażałoby niebezpieczeństwo, lub w którym byłyby torturowane, traktowane w sposób nieludzki lub poniżający, bądź karane.

RPO prosi Komendanta o informacje, jakie szkolenia przeszli funkcjonariusze SG w zakresie identyfikacji oraz postępowania z osobami z doświadczeniem przemocy, zwłaszcza  przemocy wobec kobiet ze względu na płeć. Pyta też, jakie są zasady postępowania z  osobami, które doświadczyły przemocy ze względu na płeć w państwie pochodzenia lub w państwie, z którego przybywa. W przypadku braku takich szkoleń lub procedur, Marcin Wiącek poddaję pod rozwagę Komendanta opracowanie wytycznych dla funkcjonariuszy SG dotyczących  tych kwestii oraz wdrożenie odpowiedniego programu szkoleń.

Odpowiedź gen. dyw. SG Roberta Bagana 

Określony w ustawie z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej zakres obowiązków organów Straży Granicznej odpowiedzialnych m.in. za przyjmowanie od cudzoziemców wyrażających wolę aplikowania o udzielenie ochrony międzynarodowej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej wniosków w tej sprawie, w sposób pośredni wskazuje, iż organy Straży Granicznej już na etapie inicjowania procedury uchodźczej zobligowane są do identyfikacji wśród wnioskodawców lub osób tymi wnioskami objętymi – tych, które wymagają szczególnego traktowania. Jednocześnie organ Straży Granicznej zobowiązany jest do gromadzenia wszelkich istotnych informacji i materiałów oraz wskazania na zidentyfikowane okoliczności dotyczące wnioskodawcy lub osoby, w imieniu której wnioskodawca występuje, jakie mogą mieć wpływ nie tylko na dalsze procedowanie i rozstrzygnięcie w sprawie, ale i adekwatny sposób postępowania z osobą aplikującą. Natomiast wprost określono, iż organ Straży Granicznej, który na podstawie oświadczeń złożonych przez wnioskodawcę podającego się za małoletniego bez opieki lub na podstawie innych okoliczności powziął wątpliwość co do wieku wnioskodawcy, zapewnia wykonanie badań lekarskich w celu ustalenia rzeczywistego wieku wnioskodawcy.

Realizacja wskazanych dyspozycji przepisów ustawy możliwa jest w wyniku uprzedniej identyfikacji wśród ujawnionych cudzoziemców, osób należących do katalogu osób wymagających szczególnego traktowania, w tym osób, które doświadczyły różnych form przemocy (psychicznej, fizycznej, w tym seksualnej, a także ze względu na płeć, orientację seksualną i tożsamość płciową). Podkreślić należy, że w tym zakresie już ustawowe unormowanie definicyjne tzw. grup wrażliwych w znacznym stopniu wspiera funkcjonariuszy Straży Granicznej pozostających w toku prowadzonych czynności służbowych w bezpośrednim kontakcie z cudzoziemcami, zarówno w ramach zapobiegania i przeciwdziałania nielegalnej migracji, jak i w bezpośredniej ochronie granicy państwowej, zapewnianiu bezpieczeństwa i porządku publicznego czy inicjowania procedury uchodźczej.

Podzielam stanowisko Pana Rzecznika, iż wyposażenie funkcjonariuszy Straży Granicznej w przedmiotowe kompetencje jest niezbędne, aby czynności prowadzone wobec ujawnianych cudzoziemców, w szczególności wnioskujących o udzielenie ochrony na terytorium RP, charakteryzowały się rzetelnością i starannością, poszanowaniem podstawowych praw i gwarancji proceduralnych, a także nie prowadziły do wtórnej wiktymizacji, gwarantując przy tym właściwe wykonanie przez Polskę zobowiązań wynikających z Konwencji o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej, zarówno jako umowy międzynarodowej, której Polska jest stroną, jak i źródła prawa unijnego. Odpowiednie przygotowanie z przedmiotowego zagadnienia, zwłaszcza w wielopłaszczyznowym wymiarze, pozwala na ocenę stanu i sytuacji w indywidualnym przypadku oraz podjęcie decyzji czy identyfikowane są symptomy mogące wskazywać, że cudzoziemca należy zakwalifikować do kategorii cudzoziemców wymagających szczególnego traktowania.

Dotychczasowa praktyka i wieloletnie doświadczenie Straży Granicznej w prowadzeniu czynności wobec cudzoziemców, w tym należących do grup wrażliwych wspomagane jest przez opracowane algorytmy, które dostarczają funkcjonariuszom Straży Granicznej praktycznych narzędzi usprawniających identyfikację osób wymagających szczególnego traktowania, informacje o ich profilach i potrzebach. Opracowania te określają procedury i definicje kategorii osób szczególnie wrażliwych, wśród których znajdują się ofiary tortur, gwałtu lub innych poważnych form przemocy fizycznej, psychicznej lub seksualnej, ofiary przemocy seksualnej w konfliktach zbrojnych, ofiary lub świadkowie handlu ludźmi, kobiety w ciąży, osoby starsze i małoletnie.

Kwestia szczególnego wyczulenia funkcjonariuszy Straży Granicznej na osoby z grup wrażliwych jest na bardzo wysokim poziomie z uwagi na wdrożone programy szkolenia w ośrodkach szkoleniowych Straży Granicznej, platformie e-learningowej, jak i dedykowanych szkoleniach lokalnych. Funkcjonujące w Straży Granicznej zaplecze szkoleniowe, jak i organizacja procesu dydaktycznego przewidują szereg szkoleń doskonalących w zakresie czynności realizowanych wobec cudzoziemców, które uwzględniają problematykę praw podstawowych i komunikacji międzykulturowej.

Pragnę podkreślić, iż realizacja przewidzianych harmonogramem doskonalenia centralnego treści programowych szkoleń doskonalących zapewnia nabycie przez funkcjonariuszy SG w szczególności:

• podstawowej wiedzy z zakresu uregulowań prawnych dotyczących postępowania z osobami wymagającymi szczególnego traktowania;
• umiejętności prawidłowego zdefiniowania poszczególnych grup osób z tzw. grup wrażliwych;
• wiedzy o tym, kto i na podstawie jakich przesłanek może być objęty szczególnym traktowaniem;
• umiejętności w zakresie identyfikowania osób mogących wymagać szczególnego traktowania oraz w zakresie rozpoznawania ich potrzeb;
• wiedzy i umiejętności z zakresu stosowania specjalnych procedur związanych z prowadzeniem czynności wobec osób wymagających szczególnego traktowania w trakcie postępowania administracyjnego.

Istotnym jest podkreślić, iż kształtowanie kompetencji miękkich w sposób szczególny uzupełnia właściwe postępowanie funkcjonariuszy Straży Granicznej względem cudzoziemców zidentyfikowanych zgodnie z przyjętymi algorytmami postępowania. Jednocześnie, wieloaspektowość realizowanych szkoleń pozwala na nabywanie i doskonalenie umiejętności przez funkcjonariuszy Straży Granicznej niezbędnych do prawidłowego realizowania zadań służbowych wobec cudzoziemców, z poszanowaniem różnic kulturowych oraz sytuacji psychologicznej cudzoziemca.

Ważnym jest dodać, iż wyszczególnione w korespondencji osoby, które miały doświadczyć przemocy seksualnej lub innej formy przemocy na terytorium Białorusi lub w kraju pochodzenia wpisują się w katalog osób szczególnego traktowania, wobec których organy administracji państwowej, w tym Straż Graniczna prowadziły do tej pory czynności na mocy obowiązujących regulacji prawnych. 

Mając na uwadze powyższe, zasadnym jest wskazać, iż dotychczasowe przygotowanie merytoryczne funkcjonariuszy Straży Granicznej zajmujących się problematyką cudzoziemską, możliwe dzięki zaplanowanej ścieżce dydaktycznej oraz utworzonym algorytmom dedykowanym zagadnieniu tzw. grup wrażliwych, świadczy o szeroko zakrojonej kompetencji w zakresie identyfikowania cudzoziemców wymagających szczególnego traktowania. Różnorodność i intensywność zjawisk migracyjnych wymagających podejmowania przez Straż Graniczną adekwatnych działań warunkuje wzmacnianie i ciągłe rozwijanie posiadanych przez funkcjonariuszy formacji umiejętności we wzmiankowanej materii. Funkcjonariusze Straży Granicznej niezmiennie wykazują się w tym zakresie profesjonalizmem i poszanowaniem obowiązujących przepisów, z zachowaniem wszystkich zobowiązań i gwarancji proceduralnych.

Organizacja harmonogramu i zakresu szkoleń w dotychczasowej formule stanowi o komplementarności przygotowania funkcjonariuszy Straży Granicznej do identyfikowania osób wymagających szczególnego traktowania i postępowania z nimi w zakresie czynności pozostających w kompetencji Straży Granicznej.

Pragnę zapewnić, iż przyjęty w Straży Granicznej tryb procesu dydaktycznego funkcjonariuszy w zakresie czynności realizowanych wobec cudzoziemców, w tym należących do grup wrażliwych - będzie kontynuowany. Niemniej jednak, chciałbym podkreślić, iż w przypadku woli współpracy Rzecznika Praw Obywatelskich i udziału przedstawicieli organu w przedsięwzięciach szkoleniowych Straży Granicznej podejmujących podniesioną w korespondencji problematykę, inicjatywa taka stanowić będzie wartość dodaną zakresu prowadzonego trybu szkolenia funkcjonariuszy Straży Granicznej. 

XI.543.99.2025