Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Aktualny pozostaje problem lekarzy zatrudnianych w szpitalach na umowach cywilnoprawnych, którzy pracują nawet ponad dwie doby bez przerw na odpoczynek - wynika z kontroli Najwyższej Izby Kontroli
• Przepisy ustawy o działalności leczniczej o wymaganych okresach odpoczynku oraz zasad pełnienia dyżurów dotyczą bowiem wyłącznie zatrudnionych na podstawie umowy o pracę
• Zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich Stanisław Trociuk wystąpił do minister zdrowia Izabeli Leszczyny w sprawie możliwości podjęcia stosownych działań legislacyjnych
• Obecnie w MZ nie są prowadzone prace legislacyjne zmierzające do wprowadzenia przepisów regulujących czas pracy osób wykonujących zawód medyczny zatrudnionych na podstawie umów cywilnoprawnych - odpowiedział resort

W wystąpieniach generalnych z 25 maja 2023 r. i 30 stycznia 2024 r. Rzecznik zwrócił uwagę na informację o wynikach kontroli NIK pt. „Zjawisko pozornego outsourcingu świadczeń zdrowotnych w wybranych szpitalach z terenu województwa podkarpackiego”. Odnosi się ona do systemowych problemów z zatrudnianiem kadry medycznej na podstawie umów cywilnoprawnych.

NIK opisał nieprawidłowości w Centrum Medycznym w Łańcucie Sp. z o. o., Szpitalu Specjalistycznym w Jaśle, Samodzielnym Publicznym Zakładzie Opieki Zdrowotnej w Kolbuszowej oraz Samodzielnym Publicznym Zakładzie Opieki Zdrowotnej w Przeworsku. 

Celem kontroli było zbadanie zjawiska pozornego outsourcingu świadczeń zdrowotnych - zawierania umów cywilnoprawnych z podmiotami zewnętrznymi na realizacje świadczeń zdrowotnych w tych szpitalach przez ich etatowych pracowników. Chodzi o wykonywanie takiej samej pracy, jak świadczona w ramach umów o pracę zawartych z podmiotem kontrolowanym, pod jego nadzorem, co stanowiło faktycznie kontynuację świadczenia pracy w ramach umów o pracę.

Zdaniem NIK przedstawionym we wnioskach do Ministra Zdrowia, w celu wyeliminowania zjawiska zmiana przepisów powinna odbyć się przez ustalenie norm czasu pracy i prawa do odpoczynku przez danego pracownika, niezależnie od liczby i form zawartych przez niego umów.

W odpowiedzi na stanowisko MZ Prezes NIK stwierdził, że w pełni zasadna pozostaje konieczność ustawowego (a przynajmniej wyższego rzędu niż pragmatyki etyczne) przeciwdziałania zjawisku pozornego outsourcingu świadczeń zdrowotnych, które wystąpiło w 4 z 5 skontrolowanych szpitali z woj. podkarpackiego. Tym samym Prezes NIK podtrzymał ustalenia z poprzednich kontroli, które wskazują, że zjawisko pozornego outsourcingu świadczeń zdrowotnych może być powszechne w skali kraju. 

Należy się zgodzić ze stanowiskiem, że braki kadry medycznej nie mogą być kompensowane poprzez naruszanie przepisów prawa, w tym prawa pracy i ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Normy czasu pracy pracowników powinny  obowiązywać również pozostałych osób zatrudnionych jako kadra medyczna.

W kolejnym wystąpieniu pokontrolnym Prezesa NIK dotyczącym wyników kontroli Wojewódzkiej Stacji Pogotowia Ratunkowego Samodzielnego Publicznego Zakładu Opieki Zdrowotnej w Przemyślu zwrócono uwagę na problem czasu pracy lekarzy. Jak wskazano w analizie ewidencji czasu pracy sporządzonej przez NIK dotyczącej pięciu lekarzy, którzy w 2023 r. wypracowali najwięcej godzin w WSPR, w sześciu losowo wybranych miesiącach pracowali oni w sposób ciągły ponad 24 godz.  Dyrektor WSPR wyjaśniał, że dołożył wszelkich starań, by zatrudnić kolejnych lekarzy w ramach dyżurów w Zespole Ratownictwa Medycznego. Mimo tych prób na dzień sporządzenia wyników kontroli nie pozyskano nowych lekarzy.

Powołane przez Prezesa NIK ustalenia jednoznacznie wiążą się również z informacjami o wynikach kontroli, które  stanowiły podstawę do wystąpień generalnych RPO wskazanych na wstępie. Stwierdzono wtedy, że w trzech szpitalach spośród 22 skontrolowanych nie zapewniono należycie bezpieczeństwa zdrowia pacjentów, jak i lekarzy. Dopuszczono do pełnienia przez lekarzy zatrudnionych na umowach cywilnoprawnych kilkudniowych nieprzerwanych dyżurów, nie zapewniając odpoczynku. 

Jak zasadnie wskazał więc Prezes NIK, poza sferą regulacji prawa pracy - przez którą należy rozumieć również ustawę o działalności leczniczej - pozostaje wykonywanie świadczeń przez pracowników medycznych w ramach umów cywilnoprawnych (tzw. kontraktów), a także prywatnie (w ramach własnej działalności gospodarczej). Zgodzić się należy również ze stwierdzeniem, że wystąpienie niekorzystnego zdarzenia w postaci błędu lekarskiego, śmierci lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu pacjenta czy też samego lekarza (pracującego ponad dozwolone prawem normy) będzie powodować poważną odpowiedzialność odszkodowawczą dla publicznych podmiotów leczniczych korzystających ze świadczeń kadry medycznej niezwiązanej przepisami Kodeksu pracy.

Odpowiedź Jerzego Szafranowicza, podsekretarza stanu w MZ 

Z uwagi na obserwowany od lat deficyt kadr medycznych i niekorzystny obraz demograficzny kadr lekarskich, będący jedną z istotnych przyczyn nadmiernego wydłużania czasu pracy personelu medycznego, w tym lekarzy, wydaje się właściwym pozostawienie obowiązujących przepisów prawa gwarantujących pewną ograniczoną obowiązującymi już regulacjami elastyczność w zakresie dopuszczalnych rozwiązań normujących kształtowanie stosunków prawnych łączących szpital z lekarzami i innymi osobami wykonującymi zawód medyczny. Kierownik podmiotu leczniczego i osoba wykonująca zawód medyczny (m.in. lekarz, pielęgniarka), zawierając umowę o pracę czy też umowę cywilnoprawną na realizację świadczeń zdrowotnych, są zobowiązani do przestrzegania powszechnie obowiązujących w tym zakresie przepisów prawa, normujących w szczególności czas pracy pracowników podmiotów leczniczych, określających zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym (w tym zasady odprowadzania składek na ubezpieczenia społeczne przez podmioty lecznicze za lekarzy, pielęgniarki, którzy będąc pracownikami tych podmiotów, świadczą w tych podmiotach pracę na podstawie umów cywilnoprawnych zawartych z podmiotem zewnętrznym), ale również są zobowiązani do respektowania obowiązujących lekarzy i pielęgniarki zasad wykonywania zawodu oraz deontologii zawodowej.

Obowiązujące przepisy prawa, w tym w szczególności ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej Dz. U. z 2024 r. poz. 799, z późn. zm.), a także ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz. U. z 2024 r. poz. 1287, z późn. zm.), dopuszczają zatrudnianie w podmiocie leczniczym lekarzy oraz innych osób wykonujących zawody medyczne, zarówno na podstawie umów o pracę, jak i umów cywilnoprawnych. Decyzja i wybór nie tylko w zakresie miejsca pracy, ale również podstawy zatrudnienia, została pozostawiona woli stron danego stosunku prawnego. Nie oznacza to oczywiście, że obecne przepisy prawa umożliwiają zupełną dowolność w kształtowaniu stosunków prawnych łączących osoby wykonujące zawód medyczny (np. lekarzy, pielęgniarki) z podmiotami leczniczymi. 

Należy podkreślić, że zawód lekarza należy do grupy zawodów zaufania publicznego, co powoduje, iż osoby go wykonujące są zobowiązane do szczególnej dbałości o prawidłowe wykonywanie czynności zawodowych. Lekarz – niezależnie od podstawy świadczenia pracy – zawierając umowę z podmiotem leczniczym powinien mieć przede wszystkim na względzie późniejszą możliwość faktycznej realizacji postanowień umowy, na której zawarcie wyraża zgodę, zgodnie z przewidzianymi prawem zasadami wykonywania zawodu oraz deontologii zawodowej. Kodeks Etyki Lekarskiej, do którego przestrzegania jest zobowiązany każdy lekarz, wskazuje – jako nadrzędną zasadę wykonywania zawodu – dobro chorego. Określa przy tym, że z przestrzegania tej zasady nie zwalniają lekarza wymagania administracyjne, naciski społeczne czy też mechanizmy rynkowe.

Również kierownik podmiotu leczniczego, który decyduje się na zawarcie z lekarzem, ale także inną osobą wykonującą zawód medyczny, umowy, na podstawie której będzie wykonywana praca, powinien w taki sposób kształtować postanowienia tej umowy, aby z jednej strony zapewnić prawidłowe funkcjonowanie podmiotu leczniczego (np. ciągłość dostępu do świadczeń), z drugiej zaś – umożliwić osobie wykonującej zawód medyczny takie wykonywanie pracy, aby było zapewnione bezpieczeństwo pacjentów, jak i osób świadczących pracę. Kierownik podmiotu leczniczego (szpitala) jest bowiem, zgodnie z ustawą z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej, odpowiedzialny za właściwe całościowe zarządzanie podległym mu podmiotem, w tym za takie kształtowanie stosunków prawnych łączących szpital z lekarzami, pielęgniarkami oraz pozostałym personelem medycznym, które pozwoli zabezpieczyć przede wszystkim dobro pacjenta (przepracowany lekarz bez wątpienia nie daje rękojmi zapewnienia należytej opieki nad pacjentami).

Obecnie w Ministerstwie Zdrowia nie są prowadzone prace legislacyjne zmierzające do wprowadzenia przepisów regulujących czas pracy osób wykonujących zawód medyczny zatrudnionych na podstawie umów cywilnoprawnych.

III.7044.36.2023