Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Choć 10 lat temu Polska przystąpiła do Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, to nadal nie ratyfikowała Protokołu Fakultatywnego do niej
• To zaś umożliwiałoby składanie skarg indywidualnych z naszego kraju do odpowiedniego Komitetu ONZ
• Na ratyfikację Protokołu Fakultatywnego oczekują zwłaszcza osoby z niepełnosprawnościami oraz reprezentujące je organizacje
• AKTUALIZACJA: Ratyfikacja protokołu nie jest planowana – odpowiada MRiPS 

O ponowne rozważenie zainicjowania procesu ratyfikacji Protokołu Fakultatywnego rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek zwraca się do minister rodziny i polityki społecznej Marleny Maląg.

6 września 2022 r. przypada 10. rocznica ratyfikacji przez Polskę Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych. Jej celem jest popieranie, ochrona i zapewnienie pełnego i równego korzystania ze wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności przez wszystkie osoby z niepełnosprawnościami oraz popieranie poszanowania ich przyrodzonej godności. Wraz z ratyfikacją Polska przyjęła na siebie zobowiązanie do podjęcia wszelkich właściwych środków ustawodawczych, administracyjnych i innych w celu wdrożenia praw uznanych w Konwencji. 

Mimo postępów w tym zakresie, do podstawowych wyzwań nadal należy zaliczyć zapewnienie skuteczności postanowieniom Konwencji za pomocą środków prawnych. Jednym z nich jest Protokół Fakultatywny, który przyznaje Komitetowi ONZ ds. Praw Osób z Niepełnosprawnościami kompetencje rozpoznawania zawiadomień osób lub ich grup, które twierdzą, że są ofiarami naruszenia Konwencji przez państwo. Po rozpatrzeniu skargi, Komitet może formułować rekomendacje i zalecenia pod adresem danego państwa.

Z tego uprawnienia wciąż nie mogą jednak skorzystać osoby z Polski. Ratyfikacja Protokołu Fakultatywnego jest jedną z najważniejszych rekomendacji wobec Polski Komitetu ONZ po pierwszym przeglądzie okresowym w 2018 r. Do dziś Polska jednak ani nie podpisała, ani nie ratyfikowała tego Protokołu.

Zabiegali o to kolejni Rzecznicy Praw Obywatelskich - dr Janusz Kochanowski, prof. Irena Lipowicz oraz prof. Adam Bodnar. Apel RPO do Prezesa Rady Ministrów z 21 stycznia 2016 r. o przystąpienie Polski do tego Protokołu poparło 170 organizacji pozarządowych działających na rzecz praw osób z różnymi niepełnosprawnościami.

W odpowiedzi na apel MRiPS wskazało, że obecnie Polska nie planuje przystąpienia do protokołu. Wyraziło obawy, że Komitet ONZ będzie się doszukiwać w zapisach dotyczących praw społecznych elementów praw podmiotowych i będzie mógł oprzeć się na koncepcji „minimum core standards" (minimalnych standardów zasadniczych). Gdyby państwa negocjujące tekst umowy międzynarodowej zamierzały nadać charakter podmiotowy prawom społecznym przewidzianym w Konwencji, to znalazłoby to odpowiednie odzwierciedlenie w tekście umowy.

Na potrzebę ratyfikacji Protokołu wskazywali również obywatele działający na rzecz praw osób z niepełnosprawnościami, np. w petycji do Senatu organizacji pozarządowych z 23 lutego 2021 r. Prac nad petycją jednak nie podjęto, bo według senatorów działania takie powinien podjąć rząd.

Warunki formalne przewidziane dla złożenia zawiadomienia skutecznie chronią państwo-stronę przed nieuzasadnionymi zarzutami lub roszczeniami. Komitet ONZ nie rozpoznaje bowiem skarg anonimowych, wyraźnie bezpodstawnych lub niewystarczająco uzasadnionych. Niedopuszczalne są także zawiadomienia w sprawach, w których nie zostały wyczerpane wszystkie dostępne odwoławcze środki krajowe, a także w sprawach już rozpatrywanych przez Komitet lub są przedmiotem postępowania w ramach innej międzynarodowej procedury ochrony praw człowieka.

Dotychczas Komitet ONZ rozpoznał 34 zawiadomienia, z czego w 21 uznał za uzasadnione, w 3 nie podjął dalszych działań, a 9 odrzucił z przyczyn formalnych. A niektóre zalecenia Komitetu mogłyby znaleźć bezpośrednie zastosowanie do sytuacji w Polsce. 

Np. w orzeczeniu w sprawie Makarova przeciwko Litwie Komitet zalecił przyjęcie niezbędnych zmian w ustawach regulujących świadczenie pomocy prawnej w celu uwzględnienia bezpłatnej pomocy prawnej dla osób z niepełnosprawnościami w każdym przypadku, gdy jest to konieczne. 

W orzeczeniu w sprawie Simon Bacher przeciwko Austrii podkreślono, że zadaniem państwa jest opracowanie skutecznych ram monitorowania i powołanie skutecznych organów monitorujących o odpowiednim potencjale i uprawnieniach, aby upewnić się, że plany, strategie i standaryzacja dostępności są wdrażane i egzekwowane. 

W sprawie Fiona Given przeciw Australii autorka twierdziła, że aby móc oddać niezależny i tajny głos w wyborach powszechnych, wymaga dostępu do elektronicznego systemu głosowania, takiego jak komputerowo generowany interfejs, gdyż skorzystanie ze wsparcia asystenta naruszyłoby zasadę tajności głosowania. Komitet ONZ zalecił, aby głosowanie wspomagane elektronicznie udostępnić osobom z różnymi niepełnosprawnościami, które tego wymagają.

W uwagach odnoszących się do projektu Strategii na rzecz osób z niepełnosprawnościami RPO podkreślał, że choć dotychczasowe stanowisko MRiPS pozostaje negatywne, to projekt Strategii powinien zawierać co najmniej tzw. mapę drogową dojścia do ratyfikowania tego dokumentu. Z wyjaśnień Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych wynika jednak, że ratyfikowanie Protokołu wymaga podjęcia jednorazowej decyzji, w konsekwencji której wszczęto by procedurę ratyfikacyjną, zgodnie z postanowieniami ustawy o umowach międzynarodowych. Ostatecznie w Strategii nie uwzględniono sprawy przyjęcia Protokołu.

Ratyfikacja Protokołu Fakultatywnego jest w sposób szczególny oczekiwana przez liczne grono osób z niepełnosprawnościami oraz reprezentujących je organizacji. Świadczą o tym zarówno postulaty zawarte w tzw. społecznym raporcie alternatywnym, jak i treść kierowanych petycji czy interpelacji poselskich w związku ze zgłaszanymi przez obywateli potrzebami.

W ocenie RPO ratyfikacja Protokołu Fakultatywnego może być również istotną motywacją, by zmieniać i weryfikować polskie ustawodawstwo, tak by jak najpełniej odzwierciedlało zapisy Konwencji.

Odpowiedź minister rodziny i polityki społecznej Marleny Maląg

W związku z wystąpieniem z 1 września br. (pismo XI.516.1.2015.MWR) w sprawie ratyfikowania przez Polskę protokołu fakultatywnego do Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych uprzejmie informuję, że stanowisko Polski w kwestii ratyfikowania tej umowy międzynarodowej nie uległo zmianie – ratyfikacja nie jest planowana. Aktualne pozostają wyjaśnienia i ich uzasadnienie, udzielane Rzecznikowi Praw Obywatelskich w latach ubiegłych. 

Jeszcze raz pragnę podkreślić, że brak ratyfikacji protokołu przewidującego procedurę skargową w najmniejszym stopniu nie oznacza, że Polska nie przestrzega Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, bądź że może odstąpić od gwarantowania praw przewidzianych przez Konwencję. Nie oznacza to także, by zamknięta była sądowa droga dochodzenia realizacji praw osób niepełnosprawnych – sądy mają możliwość orzekania nie tylko na podstawie ustaw krajowych, ale także nadających się do bezpośredniego stosowania postanowień Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych. 

Kwestia odpowiedniej realizacji praw osób niepełnosprawnych jest przedmiotem stałej uwagi Ministra Rodziny i Polityki Społecznej oraz Pełnomocnika Rządu do spraw Osób Niepełnosprawnych. Przykładem niech będą realizowane obecnie na szeroką skalę działania na rzecz wdrożenia Strategii na rzecz Osób z Niepełnosprawnościami na lata 2021–2030, których celem jest doprowadzenie do stworzenia osobom niepełnosprawnym warunków umożliwiających prowadzenie niezależnego życia i pełnego udziału we wszystkich jego sferach, na zasadzie równości z innymi członkami społeczeństwa.

Jednocześnie pragnę poinformować, że planowane jest podjęcie, w 2023 roku, analiz skarg przedłożonych Komitetowi do spraw Praw Osób Niepełnosprawnych, zapadłych rozstrzygnięć oraz, co ma szczególne znaczenie dla oceny funkcjonowania i efektywności procedury skargowej, przebiegu monitorowania realizacji uwag końcowych komitetu. Wyniki tych prac będą mogły być wykorzystane na potrzeby ponownej analizy stanowiska polskiego w kwestii ewentualnego związania się postanowieniami protokołu fakultatywnego. 

XI.516.1.2015