Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich Wojciech Brzozowski przedstawił Ministerstwu Sprawiedliwości  uwagi do projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny wykonawczy, ustawy o Służbie Więziennej i ustawy o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej (UD194) 

Wskazuje on sekretarzowi stanu Arkadiuszowi Myrsze także na kilka aspektów, które nie zostały ujęte w projekcie, a które w ocenie RPO są istotne z punktu widzenia ochrony praw osób pozbawionych wolności.

Projekt modyfikuje lub eliminuje część niekorzystnych regulacji wprowadzonych nowelizacją k.k.w. z 5 sierpnia 2022 r.  W opinii do niej z 2021 r. Rzecznik krytycznie odniósł się do wielu propozycji, wskazując, że część prowadzi do ograniczenia praw osób pozbawionych wolności. Dlatego teraz z satysfakcją przyjmuje propozycje nowych rozwiązań, które  będą miały korzystny wpływ na wykonywanie kary pozbawienia wolności.

RPO pozytywnie ocenia m.in. 

• zmianę w zakresie przesłanek udzielenia zezwolenia na odbycie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego;
• skrócenie okresu, po upływie którego skazani na karę dożywotniego pozbawienia wolności będą mogli kontynuować odbywanie kary w jednostce penitencjarnej o łagodniejszym rygorze,
• uchylenie art. 110b k.k.w.

Uwagi do projektowanych zmian w Kodeksie karnym wykonawczym

Składanie wniosków, skarg i próśb do organów wykonujących orzeczenie

Skarga przysługuje skazanemu w terminie 7 dni od dnia, w którym dowiedział się o zdarzeniu będącym jej podstawą. Projekt proponuje  wydłużenie tego terminu do 14 dni. Biorąc pod uwagę, że jedynie wydłuża to termin do wniesienia skargi, nadal sankcjonując samo istnienie terminu do jej wniesienia, RPO nie może tego zaakceptować. 

Skazani formułują skargi m.in. dopiero, gdy zostaną przetransportowani do innej jednostki penitencjarnej lub zakończą karę. Wynika to z obaw  o bezpieczeństwo i ewentualne konsekwencji administracji więziennej. Samo sporządzenie skargi może rodzić trudności a nieodpłatnej pomocy prawnej nie uzyskają osoby pozbawione wolności. Określenie terminu na złożenie skargi jeszcze bardziej zatem ograniczy możliwości dochodzenia ich praw. 

Zatrzymanie i doprowadzenie skazanego do aresztu śledczego

Na niepożądane skutki zmiany art. 79 k.k.w. z 2022 r. RPO zwracał uwagę w wystąpieniu z 3 września 2024 r. Apelował wtedy do MS o rozważenie inicjatywy legislacyjnej, która przywracałaby zasadę samodzielnego stawiennictwa skazanego do jednostki penitencjarnej w wyznaczonym  terminie, jako wyjątek przewidując wydanie przez sąd polecenia doprowadzenia go.

Zapewnianie świadczeń zdrowotnych skazanym i tymczasowo aresztowanym

Doprecyzowanie językowe ma na celu usunięcie ewentualnych wątpliwości dotyczących liczby funkcjonariuszy niewykonujących zawodu medycznego, którzy mogą być obecni w trakcie badania lekarskiego osoby pozbawionej wolności. Z obserwacji KMPT i RPO wynika, że obecność ta staje się powszechna, choć nie zawsze uzasadniona

Odbywa się to zaś w warunkach niezapewniających poufności. Zasada poufności badania medycznego jest kluczowa dla prewencji tortur, nieludzkiego i poniżającego traktowania albo karania. Gdy są przesłanki do ograniczenia prawa do prywatności i świadczenia zdrowotne realizowane wobec osób pozbawionych wolności muszą być wykonywane w obecności funkcjonariuszy niewykonujących zawodu medycznego, lekarz powinien odnotować ten fakt w dokumentacji medycznej.

Uwagi do projektowanej nowelizacji ustawy o SW oraz ustawy o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej

Prewencyjne stosowanie kajdanek

Projekt znosi obowiązek użycia przez funkcjonariuszy SW przymusu bezpośredniego w postaci kajdanek zakładanych na ręce względem całości populacji skazanych przebywających poza celą mieszkalną zakładów karnych typu zamkniętego i aresztów śledczych. Samą propozycję  należy ocenić pozytywnie. Niemniej RPO nie może zaakceptować proponowanej zmiany. 

RPO dopuszcza prewencyjne użycie środków przymusu bezpośredniego wyłącznie wobec osadzonych przebywających w areszcie śledczym lub zakładzie karnym typu zamkniętego. Katalog możliwych do użycia środków powinien być ograniczony przez wskazanie, że dopuszczalne jest użycie jedynie kajdanek zakładanych na ręce. Nie ma zaś uzasadnienia dla prewencyjnego stosowania środków przymusu bezpośredniego w postaci kajdanek zakładanych na ręce – a tym bardziej na nogi i kajdanek zespolonych – wobec osadzonych w zakładzie karnym typu półotwartego i otwartego. 

Decyzja o użyciu lub wykorzystaniu środków przymusu bezpośredniego

Zmiana ma na celu upoważnienie dowódcy zmiany do decyzji o użyciu środków przymusu bezpośredniego podczas nieobecności dyrektora czy  zastępców jednostki. RPO kwestionuje tę propozycję, gdyż dowódca zmiany nie jest  organem postępowania wykonawczego, o których mowa w art. 2 pkt 3–6 i 10 k.k.w. W związku z tym nie będzie możliwości zaskarżenia takiej decyzji do sądu penitencjarnego.

Realizacja prawa osób pozbawionych wolności do obrony

Po zmianie k.k.w. z 2022 r. zmienił się całokształt przepisów co do realizacji prawa skazanego i tymczasowo aresztowanego do kontaktu z obrońcą. Obecnie znacząco ograniczają one takie prawo osób pozbawionych wolności - co najmniej raz w tygodniu, w terminach ustalonych w porządku wewnętrznym.

RPO sugeruje wprowadzenie rozwiązań, które zagwarantują osadzonym możliwość prowadzenia skutecznej obrony. Optymalnym rozwiązaniem byłoby umożliwienie realizacji rozmowy telefonicznej z obrońcą na wniosek osoby pozbawionej wolności. Zasadne jest też ponowne ustanowienie zasady, że osadzony nieposiadający środków pieniężnych otrzymuje od administracji zakładu karnego papier, koperty oraz znaczki pocztowe na dwie przesyłki listowe ekonomiczne w miesiącu. 

Konstytucyjne prawo do obrony należy rozumieć szeroko; obejmuje ono również etap postępowania wykonawczego. Kontakt z obrońcą w sprawach związanych z toczącym się postępowaniem musi być swobodny i możliwie łatwy.

Prawo do kontaktu ze światem zewnętrznym za pośrednictwem samoinkasujących aparatów telefonicznych

Skazany co najmniej raz w tygodniu ma prawo korzystać z samoinkasującego aparatu telefonicznego na własny koszt lub na koszt rozmówcy w sposób i w terminach ustalonych w porządku wewnętrzny. 

Tymczasowo aresztowani, którzy mają zgodę organu dysponującego na korzystanie z aparatu, oraz skazani w zakładzie karnym typu zamkniętego, mogą co najmniej dwa razy w tygodniu korzystać z aparatu telefonicznego celem kontaktu z rodziną lub innymi bliskimi. Na polecenie MS dyrektorzy jednostek zmienili bowiem porządki wewnętrzne w tym zakresie.

Mając jednak na uwadze prawo skazanego do utrzymywania więzi przede wszystkim z rodziną i innymi bliskimi, RPO postuluje objęcie nowelizacją art. 105b § 1 k.k.w. przez określenie, że skazany co najmniej dwa razy w tygodniu ma prawo korzystać z samoinkasującego aparatu telefonicznego na własny koszt lub na koszt rozmówcy w sposób i w terminach ustalonych w porządku wewnętrznym obowiązującym w zakładzie karnym.

Kara dyscyplinarna ograniczająca kontakt osadzonego ze światem zewnętrznym

Karą dyscyplinarną jest m.in. pozbawienie widzeń i korzystania z samoinkasującego aparatu telefonicznego do 28 dni. To nowy rodzaj kary wprowadzony  nowelizacją w 2022 r., co RPO oceniał krytycznie. 

Wskazywał wówczas, że w wielu przepisach k.k.w położony jest nacisk na szeroki kontakt skazanego ze środowiskiem zewnętrznym w różnych formach, co jest spójne z celami wykonywania kary. Z wizytacji KMPT wynika, że dyrektorzy jednostek chętnie sięgają po tę karę. Budzi to niepokój, zwłaszcza że kara ta znacząco ogranicza prawo skazanego do życia prywatnego. RPO ponawia zatem apel, by te karę wyeliminować.

Decyzje o monitorowaniu

Zmiana z 2022 r. uchyliła art. 116 § 5a k.k.w., zgodnie z którym objęcie monitorowaniem zachowania skazanego wymagało wydania decyzji dyrektora zakładu karnego. W efekcie część jednostek penitencjarnych odstąpiła od wydawania tych decyzji, stwierdzając, że nie  ma takiego obowiązku.

Tymczasem monitoring głęboko wkracza w fundamentalne prawo człowieka – prawo do prywatności. Dlatego jego zastosowanie wobec osadzonego powinno każdorazowo być wynikiem zindywidualizowanej oceny, uwzględniającej kryterium konieczności. Gwarancją proporcjonalnego wykorzystywania możliwości monitoringu jest konieczność wydania decyzji, po której można dochodzić praw na drodze sądowej i administracyjnej. Niezbędne jest zatem przywrócenie do wydawania decyzji w tym zakresie.

ZRPO Wojciech Brzozowski zwraca się do MS o uwzględnienie tych uwag na dalszym etapie prac legislacyjnych.

IX.022.2.2025