Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Europejski Trybunał Praw Człowieka orzekł, że nie uchwalając przepisów przewidujących uznanie i ochronę związków osób tej samej płci, Polska naruszyła art. 8 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności
• Rzecznik Praw Obywatelskich pyta prezesa Rady Ministrów Donalda Tuska, jak rząd zamierza wykonać dwa wyroki ETPC w tej sprawie
• Wdrożenie do polskiego prawa wytycznych ETPC jest możliwe w sposób zgodny z art. 18 Konstytucji RP - podkreśla Marcin Wiącek

RPO - który stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela oraz pełni funkcję niezależnego organu ds. równego traktowania – pyta, w jaki sposób rząd zamierza wykonać wyroki Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 12 grudnia 2023 r. w sprawie Przybyszewska i inni przeciwko Polsce (skarga nr 11454/17 i 9 innych)  oraz z 19 września 2024 r. w sprawie Formela i inni przeciwko Polsce (skarga nr 58828/12 i 4 inne). 

Zgodnie z art. 46 ust. 1 EKPC, w związku z art. 9 Konstytucji RP, Polska jest zobowiązana do wykonania ostatecznego wyroku ETPC. Obowiązek ten ciąży na wszystkich organach państwa, zwłaszcza na rządzie.

W obu wyrokach ETPC orzekł naruszenie przez Polskę art. 8 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności poprzez niewywiązanie się z pozytywnego obowiązku zapewnienia szczególnych ram prawnych przewidujących uznanie i ochronę związków osób tej samej płci. Skutkiem jest niemożność prawnego uregulowania podstawowych aspektów życia przez osoby pozostające w związkach jednopłciowych, a tym samym naruszenie ich prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego.

ETPC potwierdził, że zgodnie z pozytywnymi obowiązkami wynikającymi z art. 8 Konwencji, państwa członkowskie Rady Europy są zobowiązane do zapewnienia ram prawnych umożliwiających parom tej samej płci odpowiednie uznanie i ochronę ich związku. Wskazał na aspekty materialne, w tym opodatkowanie, dziedziczenie, czy obowiązek alimentacji, jak i moralne, jak prawa i obowiązki w zakresie wzajemnej pomocy, które są integralną częścią życia każdej pary i należy je unormować w ramach prawnych dostępnych dla par tej samej płci. 

Jednocześnie uznał, że obecne w polskim prawie możliwości uregulowania pewnych dziedzin życia przy pomocy umów prawa prywatnego, pełnomocnictw i upoważnień nie spełniają wymagań art. 8 Konwencji. Nie zapewniają bowiem podstawowych potrzeb uznania i ochrony par tej samej płci w stabilnym i stałym związku. Osoby takie pozostają "w prawnym zawieszeniu, pozbawione jakiejkolwiek ochrony prawnej", co przekłada się na znaczne trudności w funkcjonowaniu w życiu codziennym. W ocenie ETPC żaden z interesów publicznych, przedstawionych przez rząd, nie przeważył  nad interesem skarżących do prawnego uznania i ochrony ich relacji.

W ocenie ETPC państwa-strony Konwencji mają szeroki margines oceny co do charakteru przepisów dla par jednopłciowych. Istotne jest jednak, aby ochrona państwa była odpowiednia. Konwencja ma gwarantować nie iluzoryczne lub teoretyczne uprawnienia, ale takie, które będą praktycznie i efektywnie zapewniane. Tym samym prawna instytucjonalizacja powinna w polskim porządku prawnym odnosić się m.in. do problemów wskazanych już w skargach do ETPC.

Ochrona związków tej samej płci powinna zatem obejmować uregulowanie: kwestii mieszczących się w prawie rodzinnym i opiekuńczym, w tym spraw finansowych pomiędzy partnerami, obowiązku alimentacji, opieki nad partnerem w złym stanie zdrowia, dostępu do dokumentacji medycznej, dziedziczenia, spraw podatkowych, praw związanych z własnością, dostępu do świadczeń emerytalno-rentowych, czy umożliwienia zmiany nazwiska na nazwisko partnera.

Prawna instytucjonalizacja związków osób tej samej płci ma służyć nie tylko ułatwieniu im wspólnego, codziennego życia, ale przede wszystkim stanowić państwowe uznanie ich relacji.

RPO podkreśla, że wdrożenie do polskiego prawa opisanych wytycznych z orzecznictwa ETPC jest możliwe w sposób zgodny z art. 18 Konstytucji RP, zgodnie z którym małżeństwo jest związkiem kobiety i mężczyzny.

Marcin Wiącek zwraca się do premiera Donalda Tuska o powiadomienie, jakie kroki i w ramach jakiego harmonogramu zamierza podjąć rząd w celu wykonania tych wyroków ETPC. Rzecznik podkreśla zarazem potrzebę zapewnienia odpowiedniego czasu na niezbędne konsultacje społeczne przygotowanego projektu.

XI.504.1.2024