Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Do RPO wpływają informacje o organizowanych powrotach do Ukrainy dzieci uchodźczych, które przyjechały do Polski po wybuchu wojny
• Obejmujący dzieci unijny mechanizm ochrony został przedłużony do 4 marca 2024 r., a powroty uchodźców powinny być organizowane z właściwym poszanowaniem godności ludzkiej i z uwzględnieniem dobra i interesu dziecka
• Zastępca RPO Valeri Vachev poprosił Minister Rodziny i Polityki Społecznej o stanowisko i zapytał o powody decyzji o organizowaniu powrotów dzieci uchodźczych do Ukrainy
• Resort informuje, że jest w stałym kontakcie z partnerami, w tym ze stroną ukraińską oraz że wszelkie rozstrzygnięcia co do wyjazdu małoletnich z ukraińskiej pieczy zastępczej są w gestii władz Ukrainy, które zapewniają, że zostały one powzięte po gruntownych analizach
• W odpowiedzi wyjaśnia też, jak wyglądają procedury i w Polsce, i w Ukrainie oraz wskazuje na stosowane regulacje prawne
• AKTUALIZACJA: W dokumencie Wysokiego Komisarza ONZ ds. Uchodźców wskazano środki ochrony, których należy przestrzegać przy pomocy dzieciom uchodźczym, chcącym dobrowolnie wrócić do Ukrainy. Zastępca RPO Valeri Vachev pyta MRiPS, czy podjęto kroki dla wdrożenia procedur zapewniających realizację standardów z dokumentu UNHCR.
• AKTUALIZACJA2: W opinii MRiPS w świetle przepisów prawa nie ma narzędzi ani możliwości zatrzymania wyjazdów małoletnich obywateli Ukrainy z terytorium RP, jeśli decyzję o ich powrocie podejmie osoba uprawniona do tego zgodnie z prawem ukraińskim

Do Rzecznika Praw Obywatelskich wpływają skargi dotyczące organizowanych powrotów do Ukrainy dzieci ukraińskich, które przybyły do Polski po 24 lutego 2022 r.

Z posiadanych przez Rzecznika informacji wynika, że w najbliższym czasie planowanych jest kilka powrotów grup ukraińskich dzieci uchodźczych. W maju m.in. ma zostać zorganizowany powrót do Ukrainy grupy 29 osób, w której jest 12 dzieci oraz osoby dorosłe o różnym stopniu niepełnosprawności intelektualnej. Wszystkie te osoby mają sprzeciwiać się przymusowemu powrotowi na terytorium Ukrainy i wyrażają obawę o swoje zdrowie i życie.

W piśmie do Minister Rodziny i Polityki Społecznej RPO zwrócił uwagę, że mechanizm ochrony czasowej uruchomiony decyzją wykonawczą Rady UE, w związku z jego przedłużeniem do dnia 4 marca 2024 r., w dalszym ciągu obejmuje dzieci, które przybyły do Polski z Ukrainy.

W Dyrektywie Rady UE 2001/55/WE dotyczącej przyznawania tymczasowej ochrony określono zasady powrotu osób korzystających z tymczasowej ochrony oraz osób, w odniesieniu do których tymczasowa ochrona została zakończona, i wskazano, że powroty odbywają się z właściwym poszanowaniem godności ludzkiej. Stosując te przepisy do dzieci, powroty powinny być więc organizowane z uwzględnieniem dobra i interesu dziecka.

Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych do spraw uchodźców w stanowisku w sprawie powrotów do Ukrainy wezwał państwa do wstrzymania przymusowych powrotów obywateli i byłych stałych mieszkańców Ukrainy ze względu na niestabilną sytuację w Ukrainie. Zakaz przymusowych powrotów stanowi minimalny standard i musi obowiązywać do czasu, gdy sytuacja w zakresie bezpieczeństwa w Ukrainie ulegnie znacznej poprawie, umożliwiającej bezpieczny i godny powrót.

Konstytucja RP w art. 72 gwarantuje ochronę praw dziecka przez państwo, z którą wiąże się przysługujące każdemu prawo do żądania zapewnienia dziecku ochrony przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją, a także przysługujące dziecku prawo do opieki i pomocy ze strony państwa i do bycia wysłuchanym w miarę możliwości w toku ustalania jego praw.

ZRPO Valeri Vachev poprosił minister Marlenę Maląg o zbadanie opisanej sprawy i wskazanie powodów, dla których podjęto decyzję o organizowaniu powrotów dzieci uchodźczych do Ukrainy.

Poprosił również o przekazanie szczegółowych informacji o organizowanych powrotach, w tym m.in. czy są organizowane we współpracy ze stroną ukraińską.

Odpowiedź wiceminister Rodziny i Polityki Społecznej

W odpowiedzi na wystąpienie Rzecznika wiceminister Barbara Socha informuje, że Ministerstwo wnikliwie przygląda się każdemu przypadkowi wyjazdu z Polski małoletnich z ukraińskiej pieczy zastępczej.

Wyjaśnia kwestie związane z reprezentowaniem małoletnich obywateli Ukrainy, którzy przebywają na terytorium Polski bez opieki osób dorosłych i wskazuje, że taki opiekun tymczasowy powinien uzyskiwać zezwolenie sądu opiekuńczego we wszelkich ważniejszych sprawach, które dotyczą osoby lub majątku małoletniego. W tym również w przypadku wyjazdu opiekuna tymczasowego z dziećmi poza granice Rzeczypospolitej Polskiej, powinien on uzyskać zgodę sądu rodzinnego.

MRiPS zwraca również uwagę, że w przypadku potwierdzenia przez Konsulat Ukrainy w RP, że osoba podejmująca decyzję o wyjeździe jest opiekunem prawnym w świetle prawa ukraińskiego dla każdego z małoletnich objętych wyjazdem - powyższa zgoda sądu nie jest wymagana. Ponadto orzeczenia ukraińskich sądów dotyczące ustanowienia opiekuna prawnego dla małoletnich obywateli Ukrainy są uznawane ex lege na terytorium RP. Wynika to zarówno z kodeksu postępowania cywilnego, jak i umowy między Rzecząpospolitą Polską a Ukrainą o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych i karnych.

Barbara Socha wyjaśnia dalej, że w myśl przygotowanej przez MRiPS procedury wyjazdu małoletnich z ukraińskiej pieczy zastępczej poza granice RP, właściwy Konsulat Ukrainy winien okazać przedstawicielom lokalnego PCPR dokumenty upoważniające do podjęcia małoletnich i wyjazdu grupy oraz poinformować odpowiednie instytucje.

Wobec pojawiającego się zjawiska powrotów małoletnich z ukraińskiej pieczy zastępczej do kraju pochodzenia w ostatnim czasie odbyło się spotkanie ze stroną ukraińską na szczeblu ministerialnym. Podczas spotkania strona ukraińska, na przykładzie jednego z ośrodków, poinformowała, że wśród wyodrębnionych grup dzieci, które zamierzają wrócić do Ukrainy są małoletni wyjeżdzający w celu powrotu do rodzin biologicznych i dalszego etapu kształcenia w trybie stacjonarnym a kierownicy instytucji, do których dzieci zamierzają wrócić, są ich opiekunami prawnymi.

Strona ukraińska zaznaczyła, że z uwagi na troskę o dobro dziecka do czasu wprowadzenia zmian legislacyjnych dotyczących instytucji decydujących o powrotach dzieci z pieczy do Ukrainy, wojskowe administracje obwodowe za każdym razem są zobligowane do wystąpienia o zgodę do Ministerstwa Polityki Społecznej Ukrainy (MPS UA) oraz ukraińskiej Krajowej Służby Socjalnej (KSS). Dodatkowo ukraińscy partnerzy podkreślili, że zważywszy na fakt aktualnej sytuacji wojennej, powrót dzieci odbywa się w wyjątkowych przypadkach i w uzgodnieniu z obwodowymi administracjami wojskowymi, a każda taka sytuacja rozpatrywana jest indywidualnie z uwzględnieniem jej specyfiki. Zgodnie z informacją strony ukraińskiej obecnie w Ukrainie trwają prace nad zmianami legislacyjnymi dotyczącymi konieczności uzyskania przez administracje obwodowe decyzji MPS UA oraz KSS powrotu danej grupy do Ukrainy co zawęzi proces decyzyjny w przedmiotowej sprawie.

Odnosząc się do sprawy wskazanej w wystąpieniu Rzecznika resort informuje, że powrót grupy 29 osób do Ukrainy w tym małoletnich, przebywających we wskazanym przez Rzecznika ośrodku - odbył się na podstawie decyzji Dniepropietrowskiej Obwodowej Administracji Wojskowej, o czym zgodnie z procedurą w dniu 14 maja br. Ministerstwo zostało poinformowane przez Ambasadę Ukrainy w Warszawie. Do MRiPS nie wpłynęła informacja o sprzeciwie wobec powrotu do Ukrainy podopiecznych tego ośrodka.

W podsumowaniu wiceminister Barbara Socha pisze, że z uwagi na wyjaśnienia strony ukraińskiej i wobec troski o przebywających w Polsce małoletnich z ukraińskiej pieczy zastępczej, MRiPS w świetle przepisów prawa nie ma możliwości zatrzymania dobrowolnego powrotu ww. małoletnich obywateli Ukrainy do swojego kraju. Podkreśla jednocześnie, że resort jest w stałym kontakcie z partnerami, w tym ze stroną ukraińską oraz że wszelkie rozstrzygnięcia odnośnie do wyjazdu małoletnich z ukraińskiej pieczy zastępczej są w gestii władz Ukrainy, które zapewniają, że zostały one powzięte po gruntownych analizach.

Kolejne pismo do MRiPS

Przyjmując do wiadomości stanowisko z odpowiedzi, ZRPO zwraca uwagę na  dokument opublikowany w lipcu 2023 r. przez Wysokiego Komisarza ds. Uchodźców (UNHCR) w sprawie dobrowolnych powrotów do Ukrainy dzieci uchodźczych pozostających bez opieki rodziców, w tym dzieci pozbawionych opieki i dzieci ewakuowanych z placówek opiekuńczych w Ukrainie.

Wskazano tam środki ochrony, których należy przestrzegać przy pomocy dzieciom uchodźczym, które wyrażają wolę dobrowolnego powrotu do Ukrainy. Dokument opiera się na założeniu, że to kraj udzielający ochrony ponosi główną odpowiedzialność za ochronę praw dzieci uchodźczych przebywających na jego terytorium. Wynika to z Konwencji haskiej z 1996 r., która przewiduje, że kraj przyjmujący odpowiada za bezpieczeństwo „dzieci uchodźczych i dzieci, które wskutek rozruchów mających miejsce w ich kraju zostały przemieszczone za granicę".

W stanowisku UNHCR podkreślono, że dobrowolny powrót dzieci uchodźczych pozostających bez opieki rodziców może mieć miejsce jedynie wówczas, gdy m.in. właściwe organy władzy w kraju udzielającym ochrony małoletniemu uchodźcy ustaliły, że powrót leży w najlepszym interesie dziecka, biorąc pod uwagę prawa i życzenia dziecka, a także sytuację w zakresie bezpieczeństwa na proponowanym obszarze docelowym powrotu, wszelkie szczególne potrzeby dziecka oraz usługi i wsparcie dostępne dla dziecka na obszarze docelowym.

W przypadku rozbieżności w poglądach, prawach i życzeniach dziecka, jego rodziców i/lub opiekuna prawnego, dziecko powinno mieć prawo do odpowiedniej reprezentacji prawnej w celu zapewnienia, że jego stanowisko będzie reprezentowane podczas wszelkich dotyczących jego interesów procedur administracyjnych lub sądowych.

Kolejna odpowiedź wiceminister Rodziny i Polityki Społecznej

W odpowiedzi na pismo nr XI.543.144.2023.KM z dnia 20 października br. odnoszące się do możliwości opuszczania terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przez grupy małoletnich z ukraińskiej pieczy zastępczej ponownie wyjaśniam, iż w przypadku  zarządzenia dyrektora danej instytucji ukraińskiej pieczy zastępczej, potwierdzonego przez placówkę konsularną Ukrainy na terytorium RP, że dyrektor placówki jest opiekunem prawnym w świetle prawa ukraińskiego dla każdego z małoletnich objętych wyjazdem, zgoda polskiego sądu nie jest wymagana a Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej nie posiada narzędzi przewidzianych prawem do zatrzymania wyjazdów tych małoletnich do Ukrainy.

W myśl z art. 1145 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (tj. Dz.U. z 2021 poz. 1805) „orzeczenia sądów państw obcych wydane w sprawach cywilnych podlegają uznaniu z mocy prawa, chyba że istnieją przeszkody określone w art. 1146”. Powołany przepis jednoznacznie przesądza, że orzeczenia ukraińskich sądów dotyczące ustanowienia opiekuna prawnego dla małoletnich obywateli Ukrainy są uznawane ex lege na terytorium RP. Co więcej, uznawalność tego rodzaju orzeczeń z mocy prawa na terytorium RP wynika również z art. 48 umowy między Rzecząpospolitą Polską a Ukrainą o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych i karnych sporządzonej w Kijowie dnia 24 maja 1993 r. (art. 48 ust 1. – „Prawomocne orzeczenia niemajątkowe w sprawach cywilnych, a w sprawach dotyczących władzy rodzicielskiej również orzeczenia nieprawomocne, o ile są wykonalne - wydane przez sądy jednej Umawiającej się Strony, podlegają uznaniu na terytorium drugiej Umawiającej się Strony bez przeprowadzenia postępowania o uznanie, jeżeli sądy drugiej Umawiającej się Strony nie wydały wcześniej prawomocnego orzeczenia w tej samej sprawie ani też nie były wyłącznie właściwe na podstawie niniejszej umowy, a w wypadku braku takiego uregulowania w umowie - na podstawie prawa wewnętrznego tej Umawiającej się Strony”; art. 48 ust. 2. „Prawomocne orzeczenia niemajątkowe w sprawach rodzinnych, wydane przez organy inne niż sądy jednej Umawiającej się Strony, podlegają uznaniu na terytorium drugiej Umawiającej się Strony na zasadach określonych w artykułach 50-52”).

W kwestii powrotów małoletnich z ukraińskiej pieczy zastępczej do kraju pochodzenia Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej nie odnotowało rozbieżności w poglądach, prawach i życzeniach dziecka, jego rodziców i/lub opiekuna prawnego.  Zaznaczam, że resort przygotował w porozumieniu ze stroną ukraińską obustronnie przyjęte procedury wyjazdu małoletnich z ukraińskiej pieczy zastępczej poza granice RP, w których właściwa placówka konsularna winna przekazać przedstawicielom odpowiedniego urzędu wojewódzkiego  i lokalnego PCPR-u dokumenty upoważniające do podjęcia małoletnich i wyjazdu grupy. Przedmiotowe dokumenty przekazywane są notą dyplomatyczną Ambasady Ukrainy w RP i w tejże nocie zawarte jest uzasadnienie powrotu.

Dodatkowo, z informacji przekazanych Ministerstwu Rodziny i Polityki Społecznej przez władze Ukrainy wynika, że uchwałą Gabinetu Ministrów Ukrainy z dnia 1 czerwca 2023 r. nr 546 została zatwierdzona procedura tymczasowego przesiedlenia (ewakuacji) dzieci i osób przebywających lub zapisanych do instytucji różnego typu, form własności i podporządkowania na pobyt całodobowy oraz ich powrotu do miejsca stałego zamieszkania (pobytu). Wspomniane przesiedlenie/ponowna relokacja/powrót grup dzieci do Ukrainy podlega zatwierdzeniu przez Krajową Służbę Społeczną Ukrainy. Zgodnie z wymienioną procedurą decyzję o powrocie dzieci i osób podejmuje administracja wojskowa w miejscu stałego pobytu instytucji w formie zarządzenia jej kierownika. W celu podjęcia decyzji o powrocie dzieci i osób obwodowa (wojskowa) administracja bada gruntownie możliwość powrotu dzieci, w szczególności analizuje zasadność podstaw powrotu dzieci i osób określonych we wniosku zgodnie z procedurą (w przypadku wszczęcia powrotu dzieci i osób przed zakończeniem (odwołaniem) stanu wojennego). Dokonywane są oględziny stanu technicznego budynków, w których mieści się lub ma się mieścić placówka (w przypadku, gdy budynki zostały uszkodzone lub zniszczone); bada, przy udziale terenowych organów Krajowej Służby Społecznej, dostępność warunków do pobytu dzieci i osób w placówce, dostępność pracowników w odpowiedniej liczbie i o kwalifikacjach do organizowania pracy z dziećmi i osobami, z uwzględnieniem ich stanu i potrzeb.

Przy planowaniu umieszczenia dzieci i osób po ich powrocie do kraju pochodzenia priorytetem jest możliwość przekazania dzieci i osób ich rodzicom lub innym przedstawicielom prawnym. Decyzja o powrocie grup dzieci (dwojga lub więcej dzieci) do placówki w miejscu ich stałego pobytu (zamieszkania) lub do innej placówki przed zakończeniem (odwołaniem) stanu wojennego, w drodze wyjątku, może być podjęta po wyczerpaniu wszelkich możliwych środków w celu kontynuowania pobytu dzieci i osób w placówkach, do których zostały one przeniesione (ewakuowane) przez obwodową, miejską administrację wojskową w miejscu stałej lokalizacji placówki zgodnie z procedurą określoną w procedurze, w przypadku gdy:

• instytucja, do której dzieci i osoby są tymczasowo przemieszczane (ewakuowane) lub organizacja, która przyjmuje dzieci i osoby, nie może ich dalej utrzymywać;
• instytucja, do której dzieci i osoby są tymczasowo przenoszone (ewakuowane) lub organizacja, która przyjmuje dzieci i osoby, nie zapewnia stworzenia odpowiednich warunków do ich pobytu, o czym świadczy wniosek zagranicznej misji dyplomatycznej Ukrainy w państwie tymczasowego pobytu dzieci i osób lub grupy monitorującej powołanej zarządzeniem Ministerstwa Polityki Społecznej;
• osoby towarzyszące nie są w stanie wykonywać swoich uprawnień wynikających z procedury, w szczególności z powodu podjęcia decyzji przez organy administracyjne lub sądowe państwa tymczasowego pobytu dzieci i osób, które uniemożliwiają osobom towarzyszącym wykonywanie ich uprawnień;
• pracownicy zagranicznych misji dyplomatycznych Ukrainy mają ograniczony dostęp do dzieci i osób i nie mogą się z nimi skontaktować w celu ochrony ich praw i interesów;
• występują inne okoliczności, które mają negatywny wpływ na dzieci i osoby w miejscu tymczasowego przesiedlenia (ewakuacji).

Należy również podkreślić, że wedle uzyskanych informacji od przedstawicieli władz Ukrainy,  Krajowa Służba Społeczna Ukrainy na bieżąco monitoruje i aktualizuje zagrożenia dla ukraińskich placówek opiekuńczo-wychowawczych i małoletnich w kontekście podejmowania ewentualnych decyzji dotyczących powrotów do kraju małoletnich z ukraińskiej pieczy zastępczej.

W celu ograniczenia i dodatkowego zabezpieczenia nieautoryzowanych przez Krajową Służbę Społeczną powrotów na skutek jednostronnych decyzji wydanych przez administracje wojskowe z pominięciem zapisów przytoczonej procedury strony ukraińskiej, MRiPS oraz Ministerstwo Polityki Społecznej Ukrainy – dodatkowo przyjęły procedurę: „Procedura w przypadku wykrycia nieplanowanego wyjazdu małoletnich z ukraińskiego systemu opieki poza granice Polski”.

Podkreślić należy, że MRiPS prowadzi wymianę formalną i w trybie roboczym informacji z ze stroną ukraińską, a także lokalnymi samorządami i urzędami wojewódzkimi i polskim biurem UNICEF w celu standaryzacji i świadomości sytuacyjnej partnerów. W opinii MRiPS w świetle przepisów prawa nie ma narzędzi ani możliwości zatrzymania wyjazdów ww. małoletnich obywateli Ukrainy z terytorium RP, jeśli decyzję o ich powrocie podejmie osoba uprawniona do tego zgodnie z prawem ukraińskim.

XI.543.144.2023