Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Doktoranci – byli uczestnicy studiów doktoranckich - wskazują na dowolność rozstrzygnięć uczelni ws. odpłatności za przewody doktorskie i postępowania o nadanie tego stopnia
• Dochodzi do nierównego traktowania doktorantów, bo jedni są zwalniani z opłat, a inni nie
• Dlatego Rzecznik Praw Obywatelskich występuje do Ministra Nauki, aby rozważył zmianę przepisów
• AKTUALIZACA 16.01.2025: Nie są planowane zmiany legislacyjne - odpisał podsekretarz stanu Maciej Gdula.
• Interpretacja przedstawiona w Pańskim piśmie prowadziłaby do konkluzji, iż każda osoba, która w przeszłości została skreślona z listy uczestników studiów doktoranckich może wystąpić obecnie oraz w nieograniczonej czasowo przyszłości do dowolnego podmiotu doktoryzującego w Polsce z wnioskiem o bezpłatne przeprowadzenie postępowania w sprawie nadania stopnia doktora. W naszej opinii taka interpretacja jest niewłaściwa. Jednocześnie, poczyniliśmy liczne kroki, w naszej ocenie wystarczające, aby uczestnicy studiów doktoranckich mogli bezkosztowo uzyskać stopień doktora.

Do Biura RPO wpływają skargi od doktorantów – byłych uczestników studiów doktoranckich. Wskazują na dowolność rozstrzygnięć co do odpłatności za czynności w przewodach doktorskich i postępowaniach w sprawie nadania stopnia doktora. W części uczelni i jednostek naukowych obciąża się nimi tych, którzy przeszli cykl kształcenia na studiach doktoranckich, a obrony rozpraw finalizują, nie mając  już statusu uczestnika tych studiów.

Zgodnie z art. 182 ust. 1 ustawy  Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce osoba, która ubiega się o nadanie stopnia doktora, stopnia doktora habilitowanego lub tytułu profesora, wnosi opłatę za przeprowadzenie postępowania. Ust. 4 stanowi, że opłaty nie pobiera się w uczelni, instytucie PAN, instytucie badawczym lub instytucie międzynarodowym od osoby ubiegającej się o stopień doktora, która złożyła rozprawę doktorską przygotowaną w ramach kształcenia w szkole doktorskiej prowadzonej przez ten podmiot albo przez ten podmiot wspólnie z innym podmiotem albo z innymi podmiotami, na podstawie art. 198 ust. 5 p.s.w.n. Ponadto ustawodawca przewidział – w uzasadnionych przypadkach – możliwość zwolnienia kandydata  całości lub w części z opłaty.

Art. 179 ust. 9 p.w.p.s.w.n. stanowi, że do osób, które rozpoczęły studia doktoranckie przed rokiem akademickim 2019/2020 i ubiegają się o nadanie stopnia doktora na zasadach określonych w ustawie p.s.w.n., stosuje się odpowiednio przepis art. 182 ust. 4 tej ustawy. 

Według literalnego odczytania wolą ustawodawcy było odpowiednie zastosowanie art. 182 ust. 4 p.s.w.n. nie tylko w odniesieniu do osób o statusie doktoranta, lecz do szerszego kręgu podmiotów, określonych mianem „osób, które rozpoczęły studia doktoranckie przed rokiem akademickim 2019/2020 i ubiegają się o nadanie stopnia doktora na zasadach określonych w ustawie”. 

Ustawodawca, chcąc uregulować kwestie dotyczące uczestników studiów doktoranckich, posługuje się pojęciem „doktorant”. Odstąpienie od niego w odniesieniu do kwestii odpowiedniego stosowania art. 182 ust. 4 p.s.w.n. pozwala na przyjęcie, że przepis ten znajdzie odpowiednie zastosowanie do szerszego kręgu podmiotów, tj. osób, które rozpoczęły studia doktoranckie przed rokiem akademickim 2019/2020 i ubiegają się o nadanie stopnia doktora na zasadach określonych w ustawie, bez względu na to, czy uzyskują go podczas studiów doktoranckich czy już po nich.

Norma ta nie wprowadza wymogu posiadania statusu uczestnika studiów doktoranckich w dacie obrony rozprawy doktorskiej. W ocenie RPO, taka interpretacja prowadzi do racjonalnych rozwiązań, które gwarantują poszanowanie praw zarówno doktorantów, jak i osób, które nie uzyskały stopnia doktora w trakcie studiów.

Art. 179 ust. 9 ustawy Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce stanowi o odpowiednim stosowaniu art. 182 ust. 4 p.s.w.n. Jego odpowiednie zastosowanie  oznacza, że przepis ten należy stosować z najmniejszą modyfikacją. Jest nią zastąpienie ukończenia kształcenia w szkole doktorskiej zakończeniem toku kształcenia na studiach doktoranckich.

Brak jest podstaw do takiego odpowiedniego stosowania art. 182 ust. 4 p.s.w.n., które prowadziłoby do zawężenia kręgu podmiotów, od których nie pobiera się opłaty za przeprowadzenie postępowania w sprawie nadania stopnia doktora. Gdyby wolą ustawodawcy było takie zawężenie, znalazłoby to odzwierciedlenie już w art. 179 ust. 9 p.w.p.s.w.n. Tymczasem ustawodawca celowo skonstruował przepis tak, by obejmował  także osoby, które nie uzyskały stopnia doktora w trakcie studiów doktoranckich.

Analiza obecnych przepisów wskazuje, że z uwagi na fakt, iż były uczestnik studiów doktoranckich może wszcząć postępowanie o nadanie stopnia doktora na podstawie p.s.w.n. w zasadzie w każdym czasie i nie pobiera się od niego opłaty za przeprowadzenie przewodu w tym trybie, spełnia hipotezę art. 182 ust. 4 p.s.w.n. w związku z art. 179 ust. 4 p.w.p.s.w.n., to tym bardziej nie powinno się go obciążać takimi kosztami, jeśli chce uzyskać stopień doktora w przewodzie wszczętym przed 1 maja 2019 r. na podstawie uchylonej u.s.n.

W ocenie RPO w obecnym stanie prawnym brak jest podstaw do pobierania opłaty za przeprowadzenie przewodu doktorskiego albo postępowania w sprawie nadania stopnia doktora od osoby ubiegającej się o stopień doktora, która rozpoczęła studia doktoranckie przed rokiem akademickim 2019/2020 i zakończyła tok studiów – bez względu na termin wszczęcia postępowania i obrony rozprawy doktorskiej.

Diametralnie rozbieżna jest jednak praktyka stosowania tych norm przez uczelnie i jednostki z uprawnieniem do nadawania stopni naukowych. W Uniwersytecie Warszawskim w przypadku osób, które w czasie studiów doktoranckich na UW wszczęły przewód doktorski, nie pobiera się opłat. W Uniwersytecie Jagiellońskim czynności dla osób niebędących pracownikami lub uczestnikami studiów doktoranckich UJ mogą być prowadzone po zawarciu umowy o pokryciu kosztów.

Pomiędzy tymi skrajnymi przypadkami dwóch największych uczelni publicznych jest całe spektrum rozmaitych rozwiązań innych uczelni. Część zwolniła byłych uczestników studiów doktoranckich z opłat. W niektórych problem nie jest rozwiązany nawet aktami wewnętrznymi, a rozstrzygnięcia – podejmowane często na niższym szczeblu (w wydziałach, instytutach itp.) – mają charakter uznaniowy. Część uczelni traktuje byłych uczestników studiów jako osoby przygotowujące rozprawy doktorskie w trybie eksternistycznym, co oznacza obowiązek opłaty.

W tych warunkach, przy braku jasnych regulacji, dochodzi do nierównego traktowania doktorantów, bowiem w analogicznych sytuacjach jedni zostają zwolnieni z opłat, a inni nie. W praktyce nie jest wykluczone, że byli doktoranci, od których pobrano opłatę, będą dochodzić sądowo ochrony swoich praw.

Wobec tak daleko idących rozbieżności interpretacyjnych kwestia nieodpłatności przewodów doktorskich i postępowań w sprawie nadania stopnia doktora – w odniesieniu do byłych uczestników studiów doktoranckich – winna zostać wprost uregulowana w ustawie. Wtedy nie byłoby wątpliwości, że za te postępowania nie pobiera się opłat bez względu na to, kiedy obronią rozprawę doktorską.

Kwestia jest tym bardziej aktualna w związku z zamknięciem prowadzonych w I instancji przewodów doktorskich 31 grudnia 2024 r. i wygaszeniem w tym terminie studiów doktoranckich.

RPO dostrzega trudne położenie doktorantów, którzy zamiast koncentrować się na pracy naukowej, muszą wyjaśniać w ramach uczelni i poza nimi zasady pobierania opłat za przewody doktorskie i postępowania w sprawie nadania stopnia doktora, co rodzi stres. Dlatego Marcin Wiącek przedkłada ministrowi Dariuszowi Wieczorkowi swe stanowisko, prosząc o rozważenie zmian legislacyjnych.

Odpowiedź Macieja Gduli, podsekretarza stanu w MN

Po pierwsze, należy mieć na uwadze, że interpretacja przedstawiona w Pańskim piśmie prowadziłaby do konkluzji, iż każda osoba, która w przeszłości została skreślona z listy uczestników studiów doktoranckich może wystąpić obecnie oraz w nieograniczonej czasowo przyszłości do dowolnego podmiotu doktoryzującego w Polsce z wnioskiem o bezpłatne przeprowadzenie postępowania w sprawie nadania stopnia doktora. W naszej opinii taka interpretacja jest niewłaściwa. Jednocześnie, pragniemy zapewnić, że poczyniliśmy liczne kroki, w naszej ocenie wystarczające, aby uczestnicy studiów doktoranckich mogli bezkosztowo uzyskać stopień doktora.

Poniżej pragnę przedstawić wyjaśnienia w tym zakresie oraz zaprezentować zmiany legislacyjne, które miały miejsce na jesieni 2023 r. (zmiana interpretacji na korzyść uczestników studiów doktoranckich w porównaniu z pismem DN-WAN.770.67.2023.SP z dnia 24 sierpnia 2023 r.).

1)    Odnosząc się z pełną empatią do argumentów środowiska naukowo-akademickiego (w tym doktorantów) podnoszących kwestię wielu czynników utrudniających prowadzenie badań naukowych pragnę nadmienić, iż trzykrotnie wydłużono termin finalizacji przedmiotowych postępowań awansowych, tj. z 31 grudnia 2021 r. na 31 grudnia 2022 r., następnie na 31 grudnia 2023 r. i ostatecznie na 31 grudnia 2024 r. Powyższe oznacza, że przewody doktorskie mogły być procedowane przez co najmniej pięć lat i osiem miesięcy.

2)    Zgodnie z brzmieniem art. 179 ust. 9 ustawy z dnia 3 lipca 2018 r. – Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz. U. z 2018 r. poz. 1669, ze zm.), zwaną dalej „przepisami wprowadzającymi”, do osób, które rozpoczęły studia doktoranckie przed rokiem akademickim 2019/2020 i ubiegają się o nadanie stopnia doktora na zasadach określonych w ustawie, stosuje się odpowiednio przepis art. 182 ust. 4 ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. - Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz. U. z 2024 r. poz. 1571), zwana dalej „ustawą”.

Przedmiotowa regulacja wskazuje obecnie, iż opłaty nie pobiera się w uczelni, instytucie PAN, instytucie badawczym lub instytucie międzynarodowym od osoby ubiegającej się o stopień doktora, która złożyła rozprawę doktorską przygotowaną w ramach kształcenia w szkole doktorskiej prowadzonej:

1)    przez ten podmiot albo
2)    przez ten podmiot wspólnie z innym podmiotem albo z innymi podmiotami, na podstawie art. 198 ust. 5.

Wcześniejsze brzmienie art. 182 ust. 4 ustawy zawierało słowa „ukończyła kształcenie w szkole doktorskiej”. Ustawą o zmianie ustawy - Karta Nauczyciela oraz niektórych innych ustaw z dnia 28 lipca 2023 r. (Dz.U. z 2023 r. poz. 1672) nastąpiła zmiana tej treści na sformułowanie: „złożyła rozprawę doktorską przygotowaną w ramach kształcenia w szkole doktorskiej prowadzonej”.
W związku z tą zmianą, w opinii ministerstwa art. 179 ust. 9 przepisów wprowadzających powinien być interpretowany w taki sposób, że opłaty za postępowanie w sprawie nadania stopnia doktora nie pobiera się od osoby, która w ramach (tj. w trakcie) kształcenia na studiach doktoranckich – a więcej mając status uczestnika studiów doktoranckich – złożyła rozprawę doktorską. Tym samym, w przypadku wszczęcia (nowego) postępowania w sprawie nadania stopnia doktora – już na podstawie aktualnie obowiązującej, tj. ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. - Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, i złożenia rozprawy mając status uczestnika studiów doktoranckich, procedura awansowa jest bezpłatna, nawet jeśli zakończy się po 31 grudnia 2024 r.

Jednocześnie, zwolnienie z opłaty nie dotyczy co do zasady osób, które zaczęły przygotowywać rozprawę doktorską w ramach studiów doktoranckich, a następnie zostały z nich skreślone, przez co prace nad rozprawą są/będą kontynuowane już w trybie eksternistycznym – jeżeli doktorant wyrazi taką wolę. Ta sama zasada dotyczy uczestników szkół doktorskich. Prawodawca wskazał bowiem wyraźnie na rozprawę doktorską przygotowaną w ramach kształcenia w szkole doktorskiej, a więc także odpowiednio – zgodnie z art. 179 ust. 9. przepisów wprowadzających – w ramach kształcenia na studiach doktoranckich. Tym samym zwolnienie z opłaty nie dotyczy także osób, które w czasie trwania studiów doktoranckich nie wszczęły postępowania w sprawie nadania stopnia doktora, natomiast uczyniły to dopiero po skreśleniu ich z tychże studiów i w konsekwencji rozprawa doktorska przygotowywana jest/będzie wyłącznie w trybie eksternistycznym (a nie w ramach kształcenia na studiach doktoranckich).

3)    Kwestia nieodpłatności przewodów doktorskich i postępowań w sprawie nadania stopnia doktora w odniesieniu do uczestników studiów doktoranckich została przedstawiona w Komunikacie Ministerstwa pn. „Informacja w sprawie obowiązującego terminu prowadzenia studiów doktoranckich i wszczętych przewodów doktorskich” (publikacja w październiku 2024 r.). W Komunikacie przedstawiono sytuacje, w którym przepisy prawa pozwalały na bezpłatną realizację postępowania awansowego dla realizujących przewody doktorskie po spełnieniu pewnych warunków wskazanych przepisami prawa, m.in. dotyczących terminów wszczęcia postępowania:
„Zalecamy, aby osoby, które mają otwarte przewody doktorskie, gdzie istnieje ryzyko niedokończenia procedury przed 31 grudnia 2024 rokiem, zamykały je i wszczynały nowe postępowania (na podstawie ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. - Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz. U. z 2023 r. poz. 742, ze zm.)) w sprawie nadania stopnia doktora na podstawie rozprawy przygotowanej - w całości lub w części - w ww. przewodzie doktorskim (umorzonym lub zamkniętym - jeśli nie nastąpiła odmowa przyjęcia danej rozprawy doktorskiej).”
W przypadku uczestnika studiów doktoranckich takie postępowanie wszczyna złożenie wniosku o wyznaczenie promotora (art. 179 ust. 7 ustawy z dnia 3 lipca 2018 roku Przepisy wprowadzające ustawę - Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz. U. z 2018 r. poz. 1669 z późn. zm.)) i musiałoby to nastąpić w trakcie trwania studiów doktoranckich. ”

4)    Potencjalna realizacja rozprawy w ramach trybu bezkosztowego była również prezentowana Krajowej Reprezentacji Doktorantów. Ponadto wspomniany Komunikat Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego i wyrażone w nim stanowisko przekazano pisemnie Radzie Doskonałości Naukowej, Krajowej Reprezentacji Doktorantów oraz zespołom i gremiom działającym w obszarze nauki i szkolnictwa wyższego .

Podsumowując, jak wskazałem na początku, odmienna interpretacja przywołanych regulacji prawnych prowadziłaby do konkluzji, iż każda osoba, która w przeszłości została skreślona z listy uczestników studiów doktoranckich (niezależnie od przyczyny tego skreślenia) może wystąpić obecnie oraz w nieograniczonej czasowo przyszłości do dowolnego podmiotu doktoryzującego w Polsce z wnioskiem o bezpłatne przeprowadzenie postępowania w sprawie nadania stopnia doktora.

Krytycznie należy ocenić sytuację, w której osoba skreślona z listy uczestników studiów doktoranckich nie będzie ponosiła kosztów postępowania wszczętego na podstawie PSWiN, zaś osoba, która nie ukończyła szkoły doktorskiej (tj. została z niej skreślona na podstawie art. 203 PSWiN) będzie zobowiązana - zgodnie z art. 182 ust. 4 PSWiN - do poniesienia takich opłat. Nie bez znaczenia wreszcie są finansowe następstwa przyjęcia powyższej interpretacji dla podmiotów doktoryzujących.

W kontekście przedstawionej argumentacji za zasadne uznać należy stanowisko, zgodnie z którym art. 179 ust. 9 Przepisów wprowadzających nie zawiera generalnego zwolnienia z kosztów postępowania w sprawie nadania stopnia doktora dla osób, które nie uzyskały stopnia doktora w trakcie studiów doktoranckich i utraciły status doktoranta.

Po drugie, odnosząc się także do przedstawionych w Pana piśmie przykładów wskazujących różne praktyki uczelni i instytutów w tym zakresie, uprzejmie informuję, że podmioty doktoryzujące objęte są takimi samymi regulacjami prawnym, które wyznaczają jednolity sposób obliczania opłat za postępowania doktorskie. Zgodnie z wykładnią prawa – w kwestii kosztów – wysokość opłaty nie może przekraczać kosztów postępowania, uwzględniających w szczególności koszty wynagrodzeń promotora lub promotorów, promotora pomocniczego i recenzentów . Tym samym, wysokość opłaty każdorazowo ustalana jest na podstawie jednolitych przepisów, zgodnie z wysokością poniesionych przez podmiot doktoryzujący kosztów. Wynagrodzenie wypłaca się promotorowi po zakończeniu postępowania, w wyniku którego został nadany stopień doktora. Jeszcze raz, stosowego podkreślenia wymaga, że zdaniem Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego brak jest uzasadnienia dla pobierania od osób ubiegających się o stopień doktora opłat innych niż te ściśle związane z postępowaniem.

Równocześnie należy podkreślić, że art. 182 ust. 5 PSWiN umożliwia w indywidualnych, uzasadnionych przypadkach zwolnienie przez rektora z opłaty w całości lub w części za przeprowadzenie postępowania w sprawie nadania stopnia doktora w trybie eksternistycznym. Natomiast zgodnie z art. 192 ust. 2 pkt 2 PSWiN w ramach autonomii działania to Senat (w uczelni) albo rada naukowa (w instytucie) określa zasady ustalania wysokości opłaty za postępowanie w sprawie nadania stopnia doktora w trybie eksternistycznym oraz zwalniania z tej opłaty.

Należy wyraźnie zaakcentować, że brak jest podstaw do kwestionowania przyjętej przez niektóre podmioty doktoryzujące korzystniejszej formuły dotyczącej zwolnienia z kosztów postępowania w sprawie nadania stopnia doktora, jeżeli taka decyzja odpowiada rozwiązaniom przyjętym w danej jednostce (w ramach posiadanej przez nią autonomii) i jest uzasadniona okolicznościami indywidualnej sprawy.

W związku z powyższym, szczególnie zwracając uwagę na autonomię środowiska akademickiego, nie planowane są zmiany legislacyjne w przedmiotowych sprawach.

VII.7033.113.2022. BPK.7033.3.2024