Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Niemal od 20 lat kolejni Rzecznicy Praw Obywatelskich zgłaszają rządzącym konieczność uregulowania badań kodu genetycznego DNA, wykonywanych w toku postępowań sądowych
• Nie mamy przepisów wskazujących, jakie warunki muszą spełniać badania oraz placówki, które je wykonują - by wyniki były pewne, rzetelne i nie do podważenia
• A obywatele nie wiedzą, że wyniki badań komercyjnych w wielu przypadkach nie będą dowodami dla sądów, np. w sprawach o ustalenie czy zaprzeczenie ojcostwa lub macierzyństwa
• Od dwóch lat Minister Zdrowia nie odpowiada na pisma w tej sprawie, wobec czego RPO zwrócił się do Prezesa Rady Ministrów

Dotychczas nie ma ogólnie wiążących przepisów, wskazujących, jakie warunki muszą spełniać badania oraz placówki, które je wykonują, by ich wyniki były pewne, rzetelne i nie do podważenia.

A przepisy nadal w ogóle nie wymieniają badań kodu genetycznego DNA jako jednego ze środków dowodowych, stosowanych w postępowaniach cywilnych i rodzinnych. Sądy powołują ten dowód jedynie w drodze analogii z badaniami grupowymi krwi – to pokazuje, jak bardzo archaiczne są w tej dziedzinie polskie przepisy.

Jednocześnie cały czas rozwija się rynek komercyjnych badań DNA. Obywatele często nie wiedzą, że wyniki takich komercyjnych badań nie mogą w wielu przypadkach być powoływane w postępowaniach sądowych. A mogą to być postępowania o bardzo dużym, wręcz podstawowym znaczeniu, np. w sprawach o ustalenie albo zaprzeczenie ojcostwa czy macierzyństwa.

Ustalone w drodze postępowania sądowego pochodzenie dziecka od konkretnego mężczyzny czy kobiety jest niemal niemożliwe do późniejszego podważenia.

Jedni obywatele mogą się zatem czuć rozczarowani i rozgoryczeni, że wykonane dużym kosztem badania nie są traktowane poważnie przez sądy i prokuratury. Inni zaś mogą podważać takie badania, wskazując, że nie zostały wykonane zgodnie z ustalonymi, powszechnie obowiązującymi regułami.

Dodatkowo kod genetyczny DNA pozwala jednoznacznie zidentyfikować osobę, od której pochodzi. A to znaczy, że kod jest wrażliwą daną osobową. Powinien być zatem bardzo mocno chroniony przez prawo.

Dotyczy to nie tylko zapisu kodu genetycznego, ale również próbek, pobieranych i składowanych przez różne instytucje, w tym prywatne.

Tymczasem np. pobieranie próbek DNA bez wiedzy osoby, od której to DNA pochodzi, nie jest w żaden sposób uregulowane w przepisach - nie jest ani zakazane, ani obwarowane regułami i zasadami.

Do takich samych wniosków, jak Rzecznik, dochodziły na przestrzeni lat różne instytucje – na przykład Konsultant Krajowy w dziedzinie Genetyki Klinicznej czy Komitet Bioetyki przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk.

W 2018 r. Najwyższa Izba Kontroli wskazała zaś w swym raporcie: „W Polsce, mimo dynamicznego rozwoju genetyki, nie ma regulacji prawnych, które określałyby kompleksowo zasady wykonywania poradnictwa genetycznego, bankowania materiału oraz bezpieczeństwa danych genetycznych. Minister Zdrowia nie zorganizował systemu opieki genetycznej i nie stworzył stosownych rozwiązań prawnych w tym zakresie. Raport NIK wskazuje, że kontrolowane jednostki nie zapewniły adekwatnych do zagrożeń rozwiązań techniczno-organizacyjnych, gwarantujących pełne bezpieczeństwo danych genetycznych na każdym etapie wykonywania badania. W związku z brakiem kompleksowych regulacji oraz brakiem nadzoru nad obszarem genetyki, istnieje wysokie ryzyko pomyłek oraz błędnej interpretacji wyników, a także niewystarczającej ochrony danych genetycznych osób badanych”.

Niestety, ostatnia odpowiedź, jaką Rzecznikowi udało się uzyskać od Ministra Zdrowia w sprawie DNA, pochodzi z lipca 2018 r. Od tego czasu kolejne pisma Rzecznika, z lipca 2019 r. oraz z lutego 2020 r., nie spotkały się z żadną reakcją resortu.

W tej sytuacji RPO 16 grudnia 2020 r. zwrócił się do Prezesa Rady Ministrów. Poprosił o zmotywowanie ministrów rządu do sprawniejszego udzielania Rzecznikowi żądanych informacji i dokumentacji. Wskazał, jak bardzo wrażliwych dla obywateli kwestii dotyczy ta sprawa. A na mocy art. 17 ustawy o RPO organy, organizacje i instytucje, do których zwróci się Rzecznik, zobowiązane są do współdziałania z nim i udzielania pomocy. 

IV.7020.4.2014