Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Zjawisko bezdomności jest powszechnie uznawane za najcięższą formę wykluczenia społecznego, wiąże się bowiem nie tylko z brakiem miejsca do zamieszkania, ale także uniemożliwia prawidłowe funkcjonowanie w społeczeństwie i prowadzi do stygmatyzacji. Przeciwdziałanie bezdomności stało się jednym z priorytetów Rzecznika obecnej kadencji. W tym celu Rzecznik powołał^[1] Komisję Ekspertów ds. Przeciwdziałania Bezdomności. Komisja wspiera RPO w realizacji jego ustawowych zadań. Działania Komisji, rozłożone na cały okres kadencji Rzecznika, w sposób efektywny i odczuwalny mają przyczyniać się do zwalczania zjawiska bezdomności, m.in. poprzez stworzenie systemu identyfikacji źródeł bezdomności, celem dostosowania do niej działań państwa, doprowadzenie do koordynacji polityki rządowej w zakresie przeciwdziałania bezdomności, czy też podjęcie próby zainspirowania zmian legislacyjnych, które ułatwią pracę na rzecz osób bezdomnych organizacjom pozarządowym i usuną istniejące bariery w korzystaniu przez osoby w kryzysie bezdomności z już istniejących form pomocy.

W roku 2017 nastąpiły istotne zmiany w składzie osobowym Komisji, które spowodowały potrzebę dokonania kolejnego przeglądu zagadnień ujętych w dokumencie pt. „Mapa problemów związanych z bezdomnością” oraz wyznaczenie najważniejszych kierunków jej aktywności na następny rok. Jako zasadę przyjęto ponadto zapraszanie na każde posiedzenie Komisji osób doświadczających bezdomności, zainteresowanych udziałem w pracach Komisji.

Skład Komisji Ekspertów ds. Przeciwdziałania Bezdomności

• Barbara Audycka-Zandberg
• Małgorzata Bednarek
• Marek Borowski
• Wojciech Bystry
• Siostra Małgorzata Chmielewska
• Karol Kretkowski
• Tomasz Maruszak
• Radosław Mędrzycki
• Agata Nosal-Ikonowicz
• Adam Ploszka
• Adriana Porowska – współprzewodnicząca
• Andrzej Ptak
• Magdalena Ruszkowska-Cieślak
• Janusz Sukiennik
• Ryszard Szarfenberg
• Ks. Stanisław Słowik
• Jakub Wilczek
• Magdalena Wolnik
• Julia Wygnańska
• Artur Zalewski
• Kinga Dękierowska
• Kamilla Dołowska – współprzewodnicząca
• Tomasz Schabowski
• Zbigniew Śpiewak – sekretarz

Działania Komisji

Posiedzenia Komisji

W 2018 r. odbyły się 3 posiedzenia Komisji Ekspertów. Ich tematem była m.in. idea tworzenia w większych miastach tzw. miejskiej karty praw osób bezdomnych. Realizowana w miastach europejskich jako miejska karta praw osób doświadczających bezdomności (Homeless Bill of Rights, która jest częścią European Campaign for the Recognition of the Rights of Homeless People) jest dokumentem, który podpisują władze miejskie. Członkowie Komisji zgodzili się, iż jest to inicjatywa warta promowania i wsparcia. Ustalono, że ze strony Komisji wsparcie to polegać może na: pomocy w profesjonalnym tłumaczeniu dokumentu na język polski, propagowaniu idei na konferencjach, seminariach i innych spotkaniach z udziałem przedstawicieli samorządów miejskich oraz na przygotowaniu przez ekspertów Komisji dokumentu, stanowiącego zbiór najczęściej spotykanych pytań dotyczących idei Karty wraz z odpowiedziami, pozwalającymi na rozwianie wątpliwości. Prace we wszystkich trzech obszarach zostały zrealizowane. Na potrzeby Biura RPO został przetłumaczony z języka angielskiego tekst Karty, który następnie stanowił materiał pomocniczy, przy przygotowaniu oficjalnego tłumaczenia tego dokumentu. O idei Karty Praw Osoby Doświadczającej Bezdomności eksperci Komisji, jak i sam Rzecznik opowiadali m.in. podczas konferencji „Podejście oparte o prawa człowieka w pracy z osobami bezdomnymi ze wsparciem EFS”, współorganizowanej przez Ogólnopolską Federację na rzecz Rozwiązywania Problemu Bezdomności, a także podczas spotkań regionalnych Rzecznika z obywatelami i władzami samorządowymi. Została również opracowana, a następnie wydrukowana nakładem Biura RPO ulotka, zawierająca tekst Karty w języku polskim oraz podstawowe pytania i odpowiedzi dotyczące Karty.

Ostatnie w roku 2018 posiedzenie Komisji poświęcone było problemom, jakie dla osób bezdomnych rodzi w różnych obszarach życia brak zameldowania na pobyt stały. Podczas tego posiedzenia, w którym udział wzięli także przedstawiciele Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej oraz Urzędu Miasta Stołecznego Warszawy, wypracowano określone postulaty, które następnie przekazane zostały Minister Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej.

Inne aktywności Komisji Ekspertów

Podczas II Kongresu Praw Obywatelskich, zorganizowanego przez Rzecznika Praw Obywatelskich pod koniec 2018 r., członkowie Komisji Ekspertów przygotowali panel dyskusyjny pt. „Bezdomność jako wyzwanie dla samorządów lokalnych”, w którym udział wzięli także przedstawiciele samorządów: Burmistrz Złocieńca, Zastępca Prezydenta Warszawy oraz przedstawiciel Urzędu Miejskiego w Częstochowie. Podczas dyskusji wszyscy zaproszeni przedstawiciele władz miejskich zadeklarowali zainteresowanie samorządów lokalnych podpisaniem Karty Praw Osoby Doświadczającej Bezdomności.

Wystąpienia generalne Rzecznika Praw Obywatelskich

Szczególną rolą Komisji Ekspertów ds. Przeciwdziałania Bezdomności było inspirowanie i motywowanie Rzecznika do podejmowania – w ramach posiadanych przez niego kompetencji ustawowych – działań na rzecz zmiany stanu prawnego, tak aby w bardziej efektywny sposób zapewniał on zarówno zapobieganie i wychodzenie z bezdomności, jak i wieloaspektową pomoc osobom w kryzysie bezdomności. Do Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej zostało skierowane wystąpienie, dotyczące problemów, wynikających z określania w przepisach właściwości organów administracji publicznej według miejsca ostatniego zameldowania. W wystąpieniu tym wskazano, że aby praca socjalna z taką osobą miała sens, przynosiła efekt, a środki pieniężne nie były marnotrawione, konieczne jest respektowanie woli osoby bezdomnej w zakresie miejsca jej przebywania. Rzecznik wystosował postulat, iż powinny zostać określone standardy pracy socjalnej pracownika socjalnego z osobą bezdomną, a także powinien być stworzony „koszyk świadczeń” dla bezdomnych, którego realizacji można by się domagać na terenie całego kraju, niezależnie od miejsca pobytu osoby bezdomnej oraz rozwiązań, które przyjęła dana gmina. Wskazano również, że pomoc bezdomnym powinna stać się zadaniem zleconym z zakresu administracji rządowej, finansowanym centralnie, co pozwoliłoby rozwiązać problem właściwości miejscowej organu udzielającego pomocy. Przez cały 2018 r. przedmiotem dalszych działań generalnych była kwestia dokonania zmian w prawie wyborczym, umożliwiających osobom bezdomnym realny udział w wyborach. Po raz kolejny w wystąpieniach Rzecznika podejmowany był problem nieprecyzyjnych regulacji dotyczących sytuacji osób eksmitowanych wraz z właścicielem po sprzedaży mieszkania w trybie licytacji komorniczej. Ten brak precyzji w przepisach, w praktyce grozi pozbawieniem ochrony przed tzw. eksmisją na bruk. Konieczne było kontynuowanie działań generalnych dotyczących problematyki dostępu osób bezdomnych do świadczeń opieki zdrowotnej. Rzecznik powrócił także do sprawy właściwej metodologii liczenia osób bezdomnych oraz zasad i wytycznych dotyczących badania socjodemograficznego dotyczącego tej grupy społecznej. W roku 2018 zapadł również ważny wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie, który uwzględnił skargę Rzecznika na przepisy porządkowe w transporcie publicznym, dotyczące możliwości usunięcia pasażera z pojazdu. Naruszenie prawa polegało na doprecyzowaniu pojęcia uciążliwej osoby („osoba narażająca współpasażerów na dyskomfort podróży z powodu braku zachowania elementarnej higieny osobistej”) oraz pominięciu klauzuli zasad współżycia społecznego jako przesłanki wyłączającej możliwość usunięcia uciążliwego pasażera z pojazdu.

Efekty podjętych działań

Zmiany w zakresie ochrony praw lokatorów.

Minister Inwestycji i Rozwoju zgodził się z Rzecznikiem, że zagwarantowanie realnej ochrony osobom zamieszkującym wraz z właścicielem mieszkania, które zostało zbyte w toku licytacji w postępowaniu egzekucyjnym, wymaga zmian w ustawie o ochronie praw lokatorów. Osoby te winny mieć zagwarantowane prawo do wytoczenia powództwa o ustalenie prawa do lokalu socjalnego i jego zabezpieczenie poprzez zawieszenie postępowania egzekucyjnego. Minister zapowiedział wprowadzenie takich regulacji przy okazji nowelizacji ustawy.

Ułatwienia w głosowaniu dla osób bezdomnych.

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 8 listopada 2018 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie rejestru wyborców oraz trybu przekazywania przez Rzeczpospolitą Polską innym państwom członkowskim Unii Europejskiej danych zawartych w tym rejestrze zostało ogłoszone w Dzienniku Ustaw RP w dniu 27 listopada 2018 r. pod poz. 2209 i weszło w życie z dniem 12 grudnia 2018 r. Nowelizacją dokonano zmiany załącznika nr 3 do rozporządzenia, tj. pisemnej deklaracji zawierającej informacje niezbędne do wpisania do rejestru wyborców, polegającą na dodaniu odnośnika informującego osoby nigdzie niezamieszkałe o konieczności wpisania w miejsce przeznaczone na adres stałego zamieszkania, adresu umożliwiającego kontakt z tym wyborcą pracownikom organów gminy. Powyższe rozwiązanie umożliwia osobom stale zamieszkującym na obszarze danej gminy, które z różnych względów nie są w stanie podać stałego adresu zamieszkania, złożenie przedmiotowego wniosku i w konsekwencji uzyskanie wpisu do rejestru wyborców.

Ułatwienie dostępu do nieodpłatnej pomocy prawnej.

Z dniem 1 stycznia 2019 r. weszły w życie przepisy znowelizowanej ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej i edukacji prawnej przewidziano poszerzenie kręgu osób uprawnionych do uzyskania nieodpłatnej pomocy prawnej i odformalizowanie dostępu do takiej pomocy. Ułatwi to z pewnością uzyskanie nieodpłatnej pomocy prawnej osobom doświadczającym bezdomności.

Ogólnopolskie badanie liczby osób bezdomnych.

Z odpowiedzi udzielonej Rzecznikowi przez MRPiPS wynika, że większość postulatów, zgłoszonych przez organizację pozarządowe i wspieranych przez Komisję Ekspertów, zostało uwzględnionych w ramach przygotowań do badania, które odbędzie się w nocy z 13 na 14 lutego 2019 r.

Co wymaga dalszej pracy

Nadal wiele problemów pozostaje nierozwiązanych i wymaga zarówno dalszego monitorowania, jak i podejmowania nowych działań ze strony Rzecznika oraz Komisji. Konieczne jest monitorowanie wdrażania ustawy o Krajowym Zasobie Nieruchomości, która stanowi zasadniczy akt prawny dla realizacji programu „Mieszkanie plus”. Jak dotąd, program ten w zasadzie nie działa, co rodzi poważne obawy o to, jak w praktyce będą funkcjonować zmienione przepisy ustawy o ochronie praw lokatorów, które po rocznej vacatio legis zaczną obowiązywać od kwietnia 2019 r. Założeniem do tych zmian był m.in. prognozowany wzrost liczby mieszkań na rynku wskutek realizacji programu „Mieszkanie plus”. Kolejnym problemem pozostaje sytuacja osób bezdomnych, chorych i wymagających stałej opieki leczniczej. W praktyce placówki dla osób bezdomnych z funkcją usług opiekuńczych nie zostały utworzone. Osoby przewlekle chore, po opuszczeniu szpitala trafiają często z powrotem „na ulice”, gdzie nie mają zapewnionej odpowiedniej opieki. Należy rozważyć, czy przyjęte rozwiązania ustawowe są więc adekwatne, skoro nie przyniosły oczekiwanego efektu. Na początku roku 2019 przeprowadzone zostanie kolejne badanie socjodemograficzne wraz z badaniem liczby osób dotkniętych bezdomnością, ponownie więc zaktualizuje się kwestia przyjęcia prawidłowej metodologii w tym zakresie, która jest przedmiotem aktywnych działań Rzecznika oraz Komisji. W dalszym ciągu Komisja promować będzie ideę miejskiej karty praw osoby doświadczającej bezdomności.