Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Proponowana w projekcie MSWiA możliwość składania przez cudzoziemców wniosków o zezwolenie na pobyt w RP wyłącznie przez Internet może być istotnym utrudnieniem dla tych, którzy nie mają wystarczających umiejętności cyfrowych
• Rzecznik Praw Obywatelskich uznaje, że takie rozwiązania mogą się okazać niewystarczające, aby zapewnić pełny dostęp do procedur legalizujących pobyt w Polsce
• Nadal powinna pozostać możliwość składania wniosków w formie papierowej, przy równoczesnym wprowadzeniu opcji realizacji procedury za pośrednictwem Modułu Obsługi Spraw - uważa Marcin Wiącek 
• RPO przesłał podsekretarzowi stanu w MSWiA Maciejowi Duszczykowi uwagi do projektu ustawy o zmianie ustawy o cudzoziemcach oraz niektórych innych ustaw (UD163)

Jednym z głównych celów projektu jest zmiana sposobu składania wniosku o udzielenie zezwolenia na pobyt czasowy, zezwolenia na pobyt stały oraz zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego UE. Chodzi o zastąpienie obowiązku złożenia tych wniosków w formie papierowej podczas wizyty w urzędzie wojewódzkim obowiązkiem złożenia ich w postaci elektronicznej za pośrednictwem Modułu Obsługi Spraw.

Jak głosi uzasadnienie projektu, ma to na celu przede wszystkim usprawnienie procedur związanych z legalizacją pobytu cudzoziemców w Polsce oraz wyeliminowanie zbędnych elementów procedur, które stanowiły obciążenie zarówno dla cudzoziemców, jak i dla urzędów. Usprawnienie ma wynikać z konieczności obsłużenia wzrastającej z roku na rok liczby wniosków o legalizację pobytu w Polsce.

Opisane rozwiązanie było już przedmiotem wystąpienia RPO z 4 marca 2024 r.  Co do zasady pozytywnie oceniał on kierunek proponowanych zmian i umożliwienie składania  wniosków bez konieczności osobistego stawiennictwa w urzędzie. Ponownie zwraca jednak uwagę na zróżnicowany poziom kompetencji cyfrowych cudzoziemców. 

W uzasadnieniu wskazano, że dla zminimalizowania ryzyka wykluczenia cyfrowego aplikujących, którzy nie mają odpowiednich urządzeń bądź umiejętności, zobowiązano wojewodów do zapewnienia pomocy przy składaniu wniosku o udzielenie zezwolenia pobytowego w urzędzie). Wojewoda ma również zapewnić pomoc przy zakładaniu konta w MOS w siedzibie urzędu. Rozwiązanie to mogłoby być istotnym wsparciem dla osób, których poziom umiejętności cyfrowych lub brak dostępu do odpowiedniego urządzenia uniemożliwiałby złożenie wniosku. Wymaga ono jednak odpowiednio przygotowanych stanowisk komputerowych, gwarantujących ochronę danych osobowych, a także wsparcia wnioskodawcy ze strony pracowników urzędów wojewódzkich.

W ocenie skutków regulacji przewidziano, że zmiany będą sfinansowane w większości w ramach limitów wydatków będących w dyspozycji poszczególnych jednostek sektora finansów publicznych i nie będą stanowić podstawy do ubiegania się o dodatkowe środki na ten cel. 

Tymczasem niektóre urzędy wojewódzkie - mimo zwiększonej liczby wniosków o legalizację pobytu, a także otrzymania nowych zadań – nie uzyskały w ostatnich latach dodatkowego wsparcia finansowego, kadrowego czy organizacyjnego. RPO zwracał na to uwagę w wystąpieniu do MSWiA z 27 września 2024 r.

Brak zapewnienia środków finansowych przy nakładaniu nowego obowiązku na wojewodów może dodatkowo pogłębić problem terminowego załatwiania spraw przez urzędy wojewódzkie, które dotychczas nie były właściwie przygotowane do sprawnej obsługi cudzoziemców.

Zgodnie z projektem cudzoziemiec, składając wniosek o zezwolenie na pobyt, opatruje go kwalifikowanym podpisem elektronicznym lub podpisem zaufanym. Może to stanowić dodatkowe utrudnienie, a w przypadku konieczności uzyskania przez cudzoziemca numeru PESEL - także wydłużenie procedury. Cudzoziemcy nie są zobowiązani do posiadania kwalifikowanego podpisu elektronicznego czy podpisu zaufanego, a ich uzyskanie wymaga podjęcia wcześniej dodatkowych działań, w których  muszą się wykazać wystarczającym poziomem kompetencji cyfrowych.

Rzecznik pozytywnie ocenia przepis projektu co do zachowania terminu do złożenia wniosku o powyższe zezwolenia wobec nieprawidłowego działania systemu teleinformatycznego MOS.

Odpowiada to na wyrażone w wystąpieniu RPO z 4 marca 2024 r. wątpliwości co do braku uwzględnienia ewentualnych awarii. Nieprawidłowe działanie MOS może powodować niepewność cudzoziemców, zwłaszcza  biorąc pod uwagę fakt, że ponoszą oni daleko idące konsekwencje w przypadku  niezłożenia wniosku o zgodę na pobyt w odpowiednim terminie. Umożliwienie w takim przypadku skorzystania z tradycyjnej, papierowej formy  wniosków byłoby wskazane dla zachowania uprawnienia cudzoziemca do złożenia wniosku w wybranym  terminie.

Dlatego RPO podkreśla, że możliwość składania wniosków o udzielenie zezwolenia na pobyt wyłącznie za pośrednictwem MOS może stanowić istotne utrudnienie dla cudzoziemców, którzy nie mają wystarczających umiejętności cyfrowych. Rozwiązania z projektu mogą okazać się niewystarczające, aby zapewnić pełny dostęp do procedur legalizujących pobyt w Polsce. - W związku z tym uważam, że projektowane zmiany powinny nadal uwzględniać możliwość składania wniosków w formie papierowej, przy równoczesnym wprowadzeniu opcji realizacji procedury za pośrednictwem MOS – napisał Marcin Wiącek.

Ponadto zwraca uwagę na stosunkowo krótki czas na przygotowanie urzędów wojewódzkich do nowego sposobu składania wniosków przy jednoczesnym ich dużym obciążeniu. Liczba wniosków pobytowych jest znacznie wyższa niż zasoby kadrowe umożliwiające ich sprawne rozpatrzenie. RPO stale podkreśla, że zmiany organizacyjne, techniczne czy proceduralne mogą nie przynieść efektu w postaci usprawnienia postępowań administracyjnych ws. legalizacji pobytu - ze względu na utrzymujące się braki kadrowe i znaczącą fluktuację pracowników oraz stały wzrost ich obciążenia.

Pozytywnie RPO ocenia zaś propozycję modyfikacji właściwości miejscowej sądu, do którego kierowany jest wniosek o umieszczenie w placówce opiekuńczo-wychowawczej lub w strzeżonym ośrodku małoletniego cudzoziemca przebywającego  bez opieki. 

Dostrzeżono także potrzebę doprecyzowania niektórych regulacji prawnych dotyczących postępowania w sprawie udzielenia ochrony międzynarodowej z udziałem małoletnich bez opieki. W ocenie RPO niezbędne jest jednak przyjęcie dodatkowych rozwiązań prawnych, ukierunkowanych na dostosowanie krajowego prawodawstwa do standardów ochrony praw migrujących dzieci. 

Na wybrane problemy o charakterze systemowym, dotyczące małoletnich cudzoziemców bez opieki, RPO zwracał uwagę we wspólnym wystąpieniu z Rzecznikiem Praw Dziecka z 28 października 2024 r.

Opinia odnosi się także do zmiany art. 77 ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP, zgodnie z którą korzystanie przez cudzoziemca z pomocy socjalnej w ośrodku, ale także z opieki medycznej, ma być wstrzymywane z mocy prawa, jeśli cudzoziemiec przebywa poza tym ośrodkiem dłużej niż przez dwa dni. Udzielania opieki medycznej nie wstrzymuje się, jeśli cudzoziemiec wymaga pomocy w nagłych przypadkach, podstawowym leczeniu chorób i poważnych zaburzeniach psychicznych lub jest osobą, która wymaga szczególnego traktowania. 

Wskazana w przepisie kategoria osób, wobec których nie wstrzymuje się udzielania opieki medycznej, nie wyczerpuje wszystkich sytuacji szczególnych, które mogą wiązać się z zagrożeniem życia lub zdrowia cudzoziemca, nie uwzględnia także, że cudzoziemiec może przebywać poza ośrodkiem w związku z usprawiedliwioną przyczyną.

Organ prowadzący postępowanie ws. udzielenia ochrony międzynarodowej wydaje decyzję o umorzeniu postępowania,  gdy nie jest to sprzeczne z interesem społecznym, a wnioskodawca w sposób dorozumiany wycofał wniosek. Uznaje się go za wycofany w sposób dorozumiany, gdy wnioskodawca opuścił ośrodek i nie powrócił do niego przez okres dłuższy niż 7 dni bez usprawiedliwionej przyczyny. 

Pomoc socjalną i opiekę medyczną zapewnia się przez 14 dni od dnia doręczenia decyzji ostatecznej o umorzeniu postępowania, w przypadku gdy postępowanie w sprawie udzielenia ochrony międzynarodowej zostało umorzone. Proponowane zmiany w sposób nieuzasadniony mogą więc pozbawiać dostępu do opieki medycznej cudzoziemców, wobec których nadal może toczyć się postępowanie o udzielenie ochrony międzynarodowej.

Mając na względzie, że niektóre rozwiązania projektu mogą powodować negatywne skutki dla ochrony praw cudzoziemców, RPO prosi MSWiA o uwzględnienie powyższych uwag w dalszych pracach.

XI.541.302.2024