Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• RPO dostaje sygnały, że zarządzający tymi ośrodkami z reguły odrzucają pomoc oferowaną przez organizacje pozarządowe, twierdząc że cudzoziemcy dostają wystarczające wsparcie psychologiczne
• Psycholog zatrudniony, czy wskazany przez Straż Graniczną prawdopodobnie nie będzie jednak postrzegany przez cudzoziemców jako osoba obiektywna 
• A ustawa o cudzoziemcach mówi o ich prawie do kontaktowania się z organizacjami pozarządowymi udzielającymi im pomocy w takich ośrodkach - pisze Marcin Wiącek do komendanta głównego Straży Granicznej gen. dyw. SG Tomasza Pragi
• AKTUALIZACJA: Odpisał on, ze SG dokłada wszelkich starań, aby wypracowane metody i narzędzia spełniały swoją rolę w procesie zabezpieczania m.in. pomocy psychologicznej - również w zakresie postulowanego przez  RPO dostępu do psychologa zewnętrznego - dla osób umieszonych w ośrodku
• AKTUALIZACJA2: W odpowiedzi KG SG nie odniósł się do wsparcia organizacji pozarządowych w zapewnianiu cudzoziemcom pomocy  psychologicznej, dlatego RPO w ponownym piśmie prosi o odpowiedź w tej kwestii
• AKTUALIZACJA3: Nawiązano współpracę z Międzynarodową Organizacją do Spraw Migracji (IOM), w której ramach planowane jest m.in. poszerzenie oferty psychologicznej o psychologów niezwiązanych ze Strażą Graniczną dla cudzoziemców w ośrodkach - odpowiada KG SG

RPO zwraca uwagę KG SG na docierające do BRPO niepokojące sygnały dotyczące braku adekwatnego wsparcia psychologicznego dla cudzoziemców przebywających w strzeżonych ośrodkach dla cudzoziemców.

Są one bez wątpienia narażone są na oddziaływanie silnych bodźców emocjonalnych.  Mierzą się nieraz z traumatycznymi przeżyciami, których doświadczyli zanim znaleźli się w Polsce. Nierzadko są ofiarami przemocy psychicznej i fizycznej, w tym tortur. Na trudne doświadczenia nakłada się stres związany z pobytem w zamknięciu czy też ogólnie w kraju, którego języka i kultury nie rozumieją. Wszystko to sprawia, że dostęp do odpowiedniej pomocy nie tylko medycznej, ale również psychologicznej ma kluczowe znaczenie dla ich stanu psychofizycznego.

Opublikowany w czerwcu 2022 r. raport z wizytacji Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur pt. „Sytuacja cudzoziemców w ośrodkach strzeżonych w dobie kryzysu na granicy Polski i Białorusi" zdiagnozował podstawowe problemy opieki psychologicznej cudzoziemcom w SOC. Przede wszystkim liczba psychologów okazała się niewystarczająca w stosunku do liczby osób, które mają korzystać z ich wsparcia. Pogorszenie w tym względzie nastąpiło wraz z początkiem kryzysu humanitarnego na granicy polsko-białoruskiej. Co prawda w niektórych ośrodkach sytuacja przedstawia się lepiej niż w innych, lecz nawet wówczas jest ona daleka od optymalnej.

W odniesieniu do liczby specjalistów warto zwrócić uwagę, że nie tylko ich proporcja w stosunku do osób przebywających w ośrodku jest ważna. Istotne jest również, aby SOC umożliwiał dostęp do więcej niż jednego psychologa, dając tym samym cudzoziemcom możliwość wyboru i zwiększając szansę na uzyskanie wsparcia od osoby, którą obdarzą zaufaniem. Brak zaufania przekreśla bowiem skuteczność pomocy psychologicznej.

Dlatego cudzoziemcom w SOC należy bezwzględnie umożliwić kontakt z psychologami zewnętrznymi wobec SG.  Nie kwestionując kompetencji i zaangażowania psychologów, do których dostęp zapewnia obecnie SG, wydaje się oczywiste, że praca terapeutyczna z psychologami kojarzonymi z tą formacją może napotykać ograniczenia wynikające z braku zaufania, zwłaszcza, gdy terapia dotyczyć ma samego pobytu w detencji lub warunków w SOC. Wtedy psycholog zatrudniony czy wskazany przez Straż Graniczną prawdopodobnie nie będzie przez cudzoziemców postrzegany jako osoba obiektywna czy neutralna.

Jednym ze środków mogących poprawić obecną sytuację może być przyjęcie pomocy zewnętrznej, przede wszystkim ze strony organizacji pozarządowych mających niezbędne doświadczenie i warunki do efektywnego wsparcia SG w omawianym zakresie. Niestety, do Biura RPO docierają sygnały, że komendanci SG zarządzający ośrodkami z reguły odrzucają oferowaną przez organizacje pozarządowe pomoc. Powołują się na okoliczność, że osoby przebywające w SOC korzystają już z wystarczającego wsparcia psychologicznego. Jest to jednak argument, który ze wskazanych wyżej powodów wydaje się być niezasadny.

Można rozważyć zmianę podejścia SG do wsparcia proponowanego przez organizacje pozarządowe. Skorzystanie z ich pomocy może przyczynić się do zniwelowania problemów. Z jednej strony SOC uzyskają dostęp do dodatkowych specjalistów, co odciąży pracę psychologów wewnętrznych, a z drugiej - cudzoziemcom łatwiej będzie uzyskać wsparcie od profesjonalistów niezatrudnionych przez SG.

Być może wejście w dialog z organizacjami zaowocuje poprawą dostępu do profesjonalnej opieki psychologicznej dla cudzoziemców. Byłoby to także zgodne z ustawą o cudzoziemcach, gdzie zapisano prawo cudzoziemców umieszczonych w SOC lub przebywających w areszcie dla cudzoziemców do kontaktowania się z organizacjami pozarządowymi lub międzynarodowymi zajmującymi się udzielaniem im pomocy.

RPO prosi komendanta o poinformowanie o podjętych decyzjach i działaniach.

Odpowiedź komendanta głównego SG gen. dyw. Tomasza Pragi

Na wstępie chciałbym podziękować za zainteresowanie tematem wsparcia psychologicznego dla cudzoziemców przebywających w strzeżonych ośrodkach dla cudzoziemców. Pragnę w tym miejscu zapewnić Pana Rzecznika, że kwestia zabezpieczenia odpowiedniej pomocy psychologicznej cudzoziemcom umieszczonym w obiektach detencji administracyjnej zawsze pozostaje w sferze mojego zainteresowania w kontekście zarządzania powyższym obszarem i z uwagi na wagę tego zagadnienia ma charakter priorytetowy. Jednocześnie, poniżej przesyłam stanowisko odnoszące się do kwestii zawartych w wystąpieniu Pana Rzecznika.

Sygnalizowane w przywołanym raporcie Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur działającego w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich pt. „Sytuacja cudzoziemców w ośrodkach strzeżonych w dobie kryzysu na granicy Polski i Białorusi” problemy z niewystarczającą liczbą psychologów wspierających cudzoziemców w obiektach detencji administracyjnej były elementem mojej korespondencji skierowanej do Pana Rzecznika, przesłanej w dniu 1 lipca 2022 roku. Pozostając przy tym temacie, słusznym wydaje się pogląd przedstawiony w korespondencji, że osoby przebywające w obiektach detencji administracyjnej mogą być narażone na oddziaływanie silnych bodźców emocjonalnych, nierzadko związanych z traumatycznymi przeżyciami w kraju pochodzenia. Dlatego też dostęp do odpowiedniej pomocy medycznej i psychologicznej ma kluczowe znaczenie dla stanu psychofizycznego tych osób.

Mając na uwadze powyższe, a przede wszystkim dobro cudzoziemca umieszczonego w strzeżonym ośrodku dla cudzoziemców, Straż Graniczna już w 2015 roku wdrożyła do swoich procedur tryb postępowania pozwalający na wczesną identyfikację osób należących do grupy szczególnego traktowania (zmodyfikowany w 2019 roku), stały monitoring tych osób oraz zapewnienie im - w zależności od występujących w tym zakresie potrzeb - odpowiedniej opieki medycznej i psychologicznej. Zatem, we wszystkich tego typu obiektach stworzone zostały odpowiednie warunki optymalizujące pobyt cudzoziemca poprzez stały nadzór i wsparcie w postaci specjalistów (opiekun socjalny, psycholog wewnętrzny) powołanych do wczesnej identyfikacji osób o szczególnych potrzebach.

Pragnę również zauważyć, że wdrożony i funkcjonujący katalog rozwiązań ułatwiających identyfikację i właściwą dalszą opiekę dla tej grupy cudzoziemców obejmuje również dodatkowe wsparcie w postaci konsultacji psychologicznych gwarantowanych przez psychologów zewnętrznych, niezwiązanych bezpośrednio ze Strażą Graniczną. Zapewniam Pana Rzecznika, że w przypadku osób należących do grup szczególnie wrażliwych wsparcie psychologiczne udzielane jest z uwzględnieniem specyfiki ich sytuacji w sposób priorytetowy. Dodatkowo, gwarantowana jest - w zależności od zidentyfikowanych w tym zakresie potrzeb - również pomoc psychiatryczna i możliwość korzystania z terapii leczenia uzależnień.

Reasumując, zapewniam, że Straż Graniczna dokłada wszelkich starań, aby wypracowane metody i posiadane narzędzia spełniały swoją rolę w procesie zabezpieczania m.in. pomocy psychologicznej - również w zakresie postulowanego przez Pana Rzecznika dostępu do psychologa zewnętrznego - dla osób umieszonych w ośrodku.

Odpowiedź gen. Tomasza Pragi, komendanta głównego SG

(…) Odnosząc się do wskazywanej przez Pana Rzecznika możliwości przyjmowania przez właściwe organy Straży Granicznej wsparcia ze strony organizacji pozarządowych w zakresie zapewnienia pomocy psychologicznej cudzoziemcom przebywającym w strzeżonym ośrodku uprzejmie informuję, że Straż Graniczna takie działania już podjęła. Aktualnie nawiązana została współpraca z Międzynarodową Organizacją do Spraw Migracji (IOM), w ramach której planowane jest wdrożenie wielopłaszczyznowego działania projektowego, obejmującego również poszerzenie oferty psychologicznej (o psychologów niezwiązanych ze Strażą Graniczną) kierowanej do cudzoziemców umieszczonych w tych obiektach.

W kwestii sygnałów o trudnościach psychologów współpracujących z organizacjami pozarządowymi w uzyskaniu zgody na widzenie z cudzoziemcem umieszczonym w strzeżonym ośrodku dla cudzoziemców, mimo że w art. 415 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 12 grudnia 2013 roku o cudzoziemcach przewidziane jest prawo cudzoziemców umieszczonych w strzeżonym ośrodku lub przebywających w areszcie dla cudzoziemców do kontaktowania się z organizacjami pozarządowymi lub międzynarodowymi zajmującymi się udzielaniem cudzoziemcom pomocy, informuję, że prezentowane przez Straż Graniczną stanowisko w przedmiotowej kwestii w żaden sposób nie ogranicza ww. prawa cudzoziemca.

Pragnę zaznaczyć, iż zgodnie z Regulaminem organizacyjno-porządkowym pobytu cudzoziemców w strzeżonym ośrodku i areszcie dla cudzoziemców, stanowiącym załącznik do rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 24 kwietnia 2015 roku w sprawie strzeżonych ośrodków i aresztów dla cudzoziemców, obowiązkiem kierownika strzeżonego ośrodka jest określenie w porządku dnia miejsca bezpośredniego kontaktowania się cudzoziemca z organizacjami pozarządowymi zajmującymi się udzielaniem cudzoziemcom pomocy, w tym pomocy prawnej, a spotkania organizacji pozarządowych z cudzoziemcami odbywają się cyklicznie we wszystkich strzeżonych ośrodka dla cudzoziemców. Trudno zatem zgodzić się z opinią co do ograniczania przez Straż Graniczną prawa cudzoziemca do kontaktowania się z organizacjami pozarządowymi zajmującymi się udzielaniem pomocy.

Ponadto informuję, że część organizacji pozarządowych wnioskujących o wejście na teren strzeżonego ośrodka dla cudzoziemców psychologa celem przeprowadzenia konsultacji psychologicznych dla cudzoziemców, nie posiada w swoim statucie, wśród celów działania, aktywności polegającej na prowadzeniu działań w zakresie pomocy psychologicznej, czy medycznej na rzecz cudzoziemców. Przedmiotowe wnioski zatem trudno przyjąć jako zasadne z uwagi na brak wyraźnego wskazania w statusowej zdolności danej organizacji pozarządowej zadań związanych z zapewnianiem pomocy psychologicznej dla cudzoziemców.

Jednocześnie informuję, że Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 19 grudnia 2022 roku (sygn. akt II OSK 240/22) uznał, że organizacje nie mogą w sposób niczym nieograniczony inicjować odrębnych postępowań administracyjnych, a następnie sądowych, które niekoniecznie w sposób rzeczywisty zmierzałyby do ochrony sytuacji prawnej i faktycznej cudzoziemca. Brak inicjatywy ze strony cudzoziemca w postaci jego wniosku bądź zgody, oraz postawienie organizacji społecznej w centrum takiego postępowania to faktycznie działanie mogące utrudnić ochronę praw cudzoziemca. Nie może bowiem dochodzić do sytuacji, w których stowarzyszenie wchodzi w rolę podmiotu decydującego o prawach i obowiązkach cudzoziemca. Sprawa, w której został wydany wyrok, dotyczyła działań jednego z podmiotów pozarządowych, który wystąpił do Komendanta Głównego Straży Granicznej z wnioskiem o umożliwienie przeprowadzenia konsultacji psychologicznej z cudzoziemką przebywającą w Strzeżonym Ośrodku dla Cudzoziemców w Kętrzynie. Wniosek organizacji został rozpoznany przez Komendanta Głównego Straży Granicznej negatywnie. Należy podkreślić, że cudzoziemcy w ośrodkach mają zapewnioną opiekę medyczną, w tym specjalistyczną opiekę psychologiczną. Odmowne rozpoznanie wniosku zostało zaskarżone przez Stowarzyszenie do WSA w Warszawie, a po negatywnym dla niego rozstrzygnięciu sądu I instancji, wystąpiło do NSA ze skargą kasacyjną od wyroku WSA, która również została oddalona.

XI.540.45.2022