Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Ludzie skarżą się, że w akcie urodzenia dziecka matka może wpisać fikcyjne dane jego ojca, ale rubryka „ojciec” nie może pozostać pusta
• Kiedyś chodziło o zapewnienie dzieciom pozamałżeńskim równego statusu dzięki podaniu fikcyjnych danych ojca czyli nazwiska matki i wybranego imienia
• Dziś jednak ten mechanizm często przeszkadza w korzystaniu z pełni praw obywatelskich, np. przy transkrypcji zagranicznego aktu urodzenia dziecka w związku osób jednej płci - wskazuje Rzecznik
• AKTUALIZACJA: Przedstawiona w wystąpieniu RPO propozycja zmiany wydaje się kierunkowo słuszna i zasadna. W przypadku podjęcia szerszych prac legislacyjnych nad nowelizacją ustawy, zostanie rozważone uwzględnienie tej kwestii - odpowiada MSWiA

Mając na uwadze argumenty skarg obywateli, jak i dotyczące dyskryminacji, czy nakazywania podawania nieprawdy, Rzecznik Praw Obywatelskich poprosił ministra spraw wewnętrznych i administracji Mariusza Kamińskiego o podjęcie prac nad zmianą przepisów.

Marcin Wiącek prosi o rozważenie takiej nowelizacji, aby decyzję co do wpisywania danych ojca pozostawić matce dziecka albo samemu dziecku, kiedy osiągnęłoby ono pełnoletność. Jeżeli taka byłaby ich wola, kierownik Urzędu Stanu Cywilnego wpisywałby fikcyjne imię i nazwisko ojca.

Obowiązujący przepis i jego stosowanie 

Art. 61 ust. 2  ustawy z 28 listopada 2014 r. Prawo o aktach stanu cywilnego stanowi, że jeżeli nie nastąpiło uznanie ojcostwa albo sądowe ustalenie ojcostwa, w akcie urodzenia jako imię ojca zamieszcza się imię wskazane przez osobę zgłaszającą urodzenie. 

Przy braku takiego wskazania, w akcie urodzenia zamieszcza się jako imię ojca imię wybrane przez kierownika urzędu stanu cywilnego; jako nazwisko ojca i jego nazwisko rodowe zamieszcza się nazwisko matki z chwili urodzenia dziecka, z adnotacją o wpisaniu nazwiska matki i wybranego imienia jako danych ojca.

Obywatele skarżą się na praktykę stosowania tego przepisu,  gdy matka nie chce wpisywać fikcyjnych danych co do ojca dziecka. Podkreślają  przymusowy charakter tego rozwiązania.

Potrzeba zmian 

Mając na uwadze argumenty skarg, jak i dotyczące dyskryminacji, czy nakazywania podawania nieprawdy, Rzecznik zwraca uwagę MSWiA na potrzebę zmian przepisu w kierunku wprowadzenia obok już istniejącego mechanizmu, drugiego rozwiązania, alternatywnie funkcjonującego dla matki czy innej osoby zgłaszającej urodzenie. 

W opinii RPO osoba zgłaszająca urodzenie powinna mieć wybór, czy chce skorzystać z danych przesłaniających, czy też jednak nie wpisywać danych ojca. Problemy z  obowiązującym sposobem uzupełniania rubryk  dotyczą nie tylko sytuacji, w której dwie osoby tej samej płci - uwidocznione w zagranicznym akcie urodzenia dziecka jako jego rodzice - chcą dokonać transkrypcji aktu. Chodzi także o sytuacje, gdy dane matki nie są możliwe do wskazania bądź po prostu ojciec jest nieznany, a zgłaszająca urodzenie nie chce podawać fikcyjnych danych.

W polskim systemie prawnym funkcjonuje już rozwiązanie zakładające w pewnych okolicznościach pozostawienie rubryki „ojciec" pustej. Ma to głównie miejsce w razie transkrypcji zagranicznych akt stanu cywilnego w sytuacji, gdy jako rodzice dziecka w zagranicznym akcie figurują np. dwie kobiety. 

Np. w wyroku z 10 października 2018 r. Naczelny Sąd Administracyjny opowiedział się za transkrypcją brytyjskiego aktu urodzenia, w którym jako rodzice wpisane zostały dwie kobiety mające obywatelstwo polskie. Wyrok ten już wykonano, wobec czego nastąpiła transkrypcja zagranicznego aktu urodzenia. W rubryce „matka" wpisano kobietę, która urodziła dziecko, zaś rubrykę „ojciec" pozostawiono pustą. Informację o drugiej matce (w świetle prawa brytyjskiego) wpisano w rubryce „adnotacje". Rozstrzygnięcie to opiera się na koncepcji zakładającej możliwość częściowej transkrypcji zagranicznego aktu urodzenia.

Inna podawana w doktrynie sytuacja to wyrok NSA z 29 sierpnia 2018 r. Rozpoznał on sprawę transkrypcji hinduskiego aktu urodzenia dziecka, które przyszło na świat dzięki zastosowaniu macierzyństwa zastępczego. W akcie urodzenia został wpisany wyłącznie ojciec intencyjny, natomiast w miejscu na dane matki znajduje się jedynie informacja „imię i nazwisko matki nieznane", gdyż matka zastępcza na mocy hinduskiego prawa nie została wpisana do dokumentów jako matka. NSA orzekł, że: „w okolicznościach rozpoznawanej sprawy należałoby rozważyć możliwość dokonania transkrypcji w ten sposób, aby w rubryce nr 2: «dane rodziców» w miejscu: «ojciec» wpisać R.Z., a rubryka: «matka» pozostałaby pusta. (...) Skoro hinduski akt urodzenia nie wskazuje danych matki (dane są nieznane), to taki zapis należałoby umieścić w polskim akcie urodzenia bądź w ogóle tę rubrykę pominąć". 

Przez lata zmieniło się wiele  – oprócz przepisów 

Dzisiaj w znacznej mierze zdezaktualizowały się już argumenty, które decydowały o wprowadzaniu do polskiego prawa danych przesłaniających. Chodziło bowiem o  zapewnienie dzieciom pozamałżeńskim równego statusu poprzez fikcyjne podawanie danych ojca, tj. nazwiska matki i wybranego imienia. Miało to chronić w najpełniejszy sposób dobro dziecka.

Podejście do tej regulacji zasadniczo zmienia przemieszczanie się obywateli polskich w ramach UE, osiedlanie się i zakładanie rodzin za granicą, a także rozwój technologiczny, a co za tym idzie zmiany stanu świadomości. 

Mechanizm, który miał niegdyś chronić dzieci przed ostracyzmem środowiskowym, dzisiaj stanowi często przeszkodę w możliwości korzystania z pełni praw obywatelskich. Wskazuje się na problemy dzieci, których akt urodzenia zawiera dane przesłaniające, ponieważ w wielu państwach zachodnich umieszczanie w akcie urodzenia dziecka fikcyjnych danych ojca często stwarza problemy z wyjaśnieniem sytuacji oraz konieczność ponoszenia dodatkowych kosztów na tłumaczenia przysięgłe, które i tak mogą być dokumentem niewystarczającym.

Ponadto coraz więcej dzieci rodzi się w związkach pozamałżeńskich. Według danych z GUS około 20% dzieci rodzących się obecnie w Polsce pochodzi ze związków pozamałżeńskich. Nie jest to powód do stygmatyzowania ani dzieci ani matek, jak w czasach wcześniejszych. Coraz więcej samotnych kobiet przechodzi pozytywnie proces adopcji dzieci, a w przypadku sporządzenia nowego aktu stanu cywilnego prawo wymaga wpisania fikcyjnych danych ojca.

Zasadne byłoby zatem rozważenie nowelizacji art. 61 ust. 2 Pasc. Chodziłoby o to, aby pozostawić decyzję co do wpisywania danych ojca matce dziecka albo samemu dziecku, kiedy osiągnęłoby ono pełnoletność. Jeżeli taka byłaby ich wola, kierownik USC wpisywałby fikcyjne imię i nazwisko ojca.

29 grudnia 2021 r. do RPO wpłynęło pismo MSWIA do Marszałka Senatu  w odpowiedzi na pismo z  22 września 2021 r. z oświadczeniem senatorów Wadima Tyszkiewicza i Krzysztofa Kwiatkowskiego ws. zmian w tym zakresie Prawa o aktach stanu cywilnego. Minister informował, że nie jest planowane podjęcie szerszych prac legislacyjnych nad nowelizacją. W przypadku podjęcia takich prac zostanie rozważona również kwestia ewentualnej zmiany przepisów dotyczących zamieszczania w akcie urodzenia tzw. danych przesłaniających.

RPO prosi ministra o stanowisko co do zasadności nowelizacji art. 61 ust. 2 Pasc w opisanym kierunku.

Odpowiedź Bartosza Grodeckiego, podsekretarza stanu w MSWiA

Odpowiadając na wystąpienie  z 27 marca 2023 r. sformułowane w postulacie rozważenia nowelizacji art. 61 ust. 2 ustawy z dnia 28 listopada 2014 r. - Prawo o aktach stanu cywilnego  poprzez zmianę tego przepisu, w ten sposób, by pozostawić decyzję co do wpisywania danych ojca matce dziecka albo samemu dziecku, kiedy osiągnęłoby ono pełnoletność, uprzejmie informuję, że kwestia zmiany powyższego przepisu była przedmiotem analizy prowadzonej w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji.

W jej wyniku uznano, że zmiana ustawy w kierunku wprowadzenia fakultatywności zamieszczania w akcie urodzenia dziecka tzw. „danych krytych” jest uzasadniona. W związku z powyższym przedstawiona w Pana wystąpieniu propozycja zmiany art. 61 ust. 2 ustawy wydaje się kierunkowo słuszna i zasadna.

Jednocześnie informuję, że w przypadku podjęcia szerszych prac legislacyjnych nad nowelizacją ustawy, zostanie rozważone uwzględnienie powyższej kwestii.

VII.534.24.2022