Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• W Polsce jest sześć systemów orzekania o niepełnosprawności: cztery ws. uprawnień do świadczeń rentowych, piąty - stopnia  niepełnosprawności, a szósty – kształcenia specjalnego
• Oznacza to konieczność badań obywateli przez różne zespoły orzecznicze, co w przypadku osób chorych wiąże się z dużymi utrudnieniami, zwłaszcza w okresie pandemii
• A przepisy są sprzeczne, dezorientują osoby z niepełnosprawnościami i utrudniają korzystanie z ich praw
• Rzecznik Praw Obywatelskich prosi minister rodziny i polityki społecznej Marlenę Maląg o informacje o aktualnym stanie prac nad reformą systemu orzecznictwa wraz z terminem jej zakończenia
• AKTUALIZACJA: Prowadzone są prace analityczno-legislacyjne nad koncepcją utworzenia jednolitego systemu orzecznictwa o niepełnosprawności - odpowiada resort
• AKTUALIZACJA 2: W kolejnej odpowiedzi pełnomocnik rządu ds. osób niepełnosprawnych Paweł Wdówik informuje, że planowana reforma systemu orzecznictwa przeprowadzona będzie w sposób etapowy. Wejście w życie pierwszego etapu reformy przewidziane zostało na 1 stycznia 2024 roku
• AKTUALIZACJA3: W następnym piśmie Paweł Wdówik wyjaśnia kwestie związane ze świadczeniem uzupełniającym dla osób niezdolnych do  samodzielnej egzystencji

Obywatele cały czas skarżą na wielotorowość orzecznictwa do celów rentowych i pozarentowych. W Polsce funkcjonuje aż sześć systemów orzekania o niepełnosprawności, w tym cztery systemy ustalają uprawnienia do świadczeń rentowych (w ramach ZUS, KRUS, MSWiA i MON), i piąty - o stopniu niepełnosprawności oraz szósty - w zakresie potrzeb kształcenia specjalnego.

Ludzie skarżą się na konieczność poddawania się badaniom przez różne zespoły orzecznicze, które biorą pod uwagę różne aspekty stanu zdrowia. Dla osób chorych wiąże się to z dużymi utrudnieniami, zwłaszcza w okresie pandemii. Dotyczy to także pozyskiwania i kompletowania dokumentacji medycznej z przebiegu leczenia. Przepisy są sprzeczne, dezorientują osoby z niepełnosprawnościami i utrudniają im korzystanie ze swoich praw.

Problem ten był wielokrotnie podejmowany przez Rzecznika - po raz pierwszy w wystąpieniu z 15 kwietnia 2008 r. do Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych. Ostatnie wystąpienia  z 14 grudnia 2015 r. i 1 kwietnia 2016 r. skierowano do Minister Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej i pełnomocnika

Zarządzeniem Prezesa Rady Ministrów z 2 lutego 2017 r. powołano  Międzyresortowy Zespół ds. Opracowania Systemu Orzekania o Niepełnosprawności oraz Niezdolności do Pracy - pod przewodnictwem Gertrudy Uścińskiej, prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Do zadań Zespołu należało m.in. dokonanie analizy funkcjonowania systemu orzekania o niepełnosprawności i niezdolności do pracy w kontekście ich spójności i konieczności koordynacji działań lub możliwości ich zintegrowania, opracowanie projektu założeń do ustawy o orzekaniu o niepełnosprawności i niezdolności do pracy, opracowanie projektu ustawy o orzekaniu o niepełnosprawności i niezdolności do pracy po przyjęciu założeń przez Zespół.

Kwestie dotyczące reformy orzecznictwa zostały zawarte w Strategii na rzecz Osób z Niepełnosprawnościami 2021–2030, którą przyjęto 16 lutego 2021 r. Celem Strategii jest m.in. stworzenie kompleksowego i zintegrowanego systemu orzekania o niepełnosprawności, zgodnego z postanowieniami Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych. Koncepcja ta zakłada zasadniczą przebudowę dotychczasowego systemu, w tym również poprzez konsolidację dotychczas funkcjonujących systemów orzecznictwa dla celów rentowych, pozarentowych i edukacyjnych oraz wprowadzenie nowej niezależnej instytucji orzeczniczej - Krajowego Centrum Orzecznictwa.

W związku z prognozami demograficznymi dla Polski i związaną z nimi koniecznością wprowadzenia rozwiązań systemowych w zakresie opieki długoterminowej, problem ujednolicenia i uproszczenia zasad orzekania – jako kluczowy element tego systemu - został przedstawiony w trakcie debaty zorganizowanej 10 grudnia 2020 r. przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, poświęconej opiece długoterminowej i niesamodzielności jako nowemu ryzyku socjalnemu.

Podczas debaty prezes ZUS Gertruda Uścińska, przewodnicząca Międzyresortowego Zespołu ds. Opracowania Systemu Orzekania o Niepełnosprawności oraz Niezdolności do pracy, poinformowała o zakończeniu prac Zespołu i przygotowaniu projektu ustawy.

W związku z tym zastępca RPO Stanisław Trociuk poprosił Marlenę Maląg o informacje o aktualnym stanie prac nad reformą systemu orzecznictwa wraz z terminem jej zakończenia.

Odpowiedź Pawła Wdówika, sekretarz stanu i pełnomocnika rządu ds. osób niepełnosprawnych (22.09.2021)

W wyniku analizy i ewaluacji funkcjonujących systemów orzeczniczych - w tym dokonanych przez Międzyresortowy Zespół do spraw Opracowania Systemu Orzekania o Niepełnosprawności oraz Niezdolności do Pracy powołany zarządzeniem  nr 6 Prezesa Rady Ministrów w sprawie Międzyresortowego Zespołu do Spraw Opracowania Systemu Orzekania o Niepełnosprawności oraz Niezdolności do Pracy z dnia 2 lutego 2016 r. (M. P. poz. 167) - aktualnie prowadzone są prace analityczno-legislacyjne nad koncepcją utworzenia jednolitego systemu orzecznictwa o niepełnosprawności.

Budowa nowego systemu zakłada bowiem przeprowadzenie konsolidacji dotychczas funkcjonujących systemów orzecznictwa dla celów rentowych, pozarentowych i edukacyjnych, w taki sposób, aby orzekanie o niepełnosprawności miało charakter kompleksowy i w pełni zintegrowany, zgodny z postanowieniami Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych z dnia 13 grudnia 2006 r. (Dz. U z 2012 r. poz. 1169), która umieszcza kwestię niepełnosprawności w kręgu praw człowieka i rozwoju współczesnego społeczeństwa.

Kolejna odpowiedź pełnomocnika rządu ds. osób niepełnosprawnych (28.09.2022)

W odpowiedzi na ponowioną prośbą Rzecznika o informację o stanie prac nad reformą pełnomocnik rządu do spraw osób niepełnosprawnych Paweł Wdówik informuje, że prowadzone w jego biurze prace analityczno-koncepcyjne doprowadziły do ustaleń, że stworzenie ogólnokrajowego, kompleksowego systemu orzekania, skoncentrowanego w jednej instytucji orzeczniczej wymaga gruntownych zmian systemowych. Polegają one na połączeniu dotychczas funkcjonujących sześciu systemach orzeczniczych, w tym jednoczesnej przebudowy całego systemu wsparcia zabezpieczenia społecznego, funkcjonującego przez ostatnie 20 lat.

Wiąże się to ze zmianą ponad 80 ustaw, wielu aktów wykonawczych i systemów informatycznych oraz ogromnymi skutkami finansowymi dla Państwa.

W związku z tym zaproponowano przeprowadzenie reformy w sposób etapowy, rekomendując wprowadzenie w I etapie reformy zmian najbardziej niezbędnych i oczekiwanych.

Przygotowywany aktualnie w Ministerstwie Rodziny i Polityki Społecznej projekt, stanowiący realizację I etapu reformy, przewiduje zmianę systemu orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności realizowanego przez powiatowe i wojewódzkie zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności.

II etap prac nad zmianami w systemie orzeczniczym zakłada podjęcie działań legislacyjnych mających na celu wprowadzenie nowego modelu orzekania opartego o dwa stopnie niepełnosprawności, opracowanie i wdrożenie nowych narzędzi do oceny stopni niepełnosprawności u dzieci i dorosłych dla każdego ze specjalistów orzekających według założeń nowego modelu oraz przygotowanie orzeczników (lekarzy, psychologów, pedagogów, doradców zawodowych, pracowników socjalnych).

III etap prac zakłada scalenie i ujednolicenie systemu orzecznictwa pozarentowego, rentowego oraz dla celów edukacyjnych w ramach jednego systemu orzekania wraz z utworzeniem nowej struktury organów orzekających. Pełna realizacja założeń tego etapu zależna będzie od oceny skutków regulacji, które weszły w życie w I i II etapie, bieżącej oceny funkcjonowania i potrzeb zmian w poszczególnych systemach, jak również od oceny skutków finansowych zmian.
Zaproponowane zmiany zostaną poddane konsultacjom społecznym gwarantującym, że przyjęte rozwiązania spotkają się z powszechną akceptacją, w szczególności osób, których będą dotyczyć.

W zależności od przebiegu procesu legislacyjnego i wyników konsultacji społecznych wejście w życie pierwszego etapu reformy  przewidziane zostało na 1 stycznia 2024 roku.

Następna odpowiedź pełnomocnika rządu ds. osób niepełnosprawnych (23.11.2022)

Ustawa z dnia 31 lipca 2019 r. o świadczeniu uzupełniającym dla osób niezdolnych do  samodzielnej egzystencji (Dz. U. z 2022 r. poz. 1006, ze zm.), zwana dalej ustawą o świadczeniu uzupełniającym) swoim zakresem, jak wskazał Pan Rzecznik w piśmie, obejmuje osoby niezdolne do samodzielnej egzystencji, które ukończyły 18 lat i których niezdolność do samodzielnej egzystencji została stwierdzona orzeczeniem o niezdolności  do samodzielnej egzystencji oraz orzeczeniem o całkowitej niezdolności do pracy (w tym służby oraz pracy w gospodarstwie rolnym), które nie posiadają prawa do świadczeń pieniężnych finansowanych ze środków publicznych lub których wysokość świadczeń, o których mowa w art. 2 ust. 1 tej ustawy nie przekracza obecnie kwoty 1896 złotych. Celem ustawy jest dodatkowe wsparcie finansowe (comiesięczne świadczenie w wysokości 500 zł) najbardziej potrzebujących osób ze względu na ponoszone zwiększone koszty funkcjonowania w życiu codziennym i społecznym, w tym koszty związane z pielęgnacją, rehabilitacją oraz opieką medyczną.

Pragnę wskazać, że wsparcie finansowe osób niezdolnych do samodzielnej egzystencji mających niskie dochody, pomimo że kierunkowo uzasadnione, nie rozwiązuje w sposób systemowy sytuacji osób z niepełnosprawnością. Temu właśnie celowi służyć ma wprowadzenie zmian w systemie orzekania  o niepełnosprawności. Orzekanie o stopniu trudności w samodzielnym funkcjonowaniu służyć będzie rozpoznaniu w ramach prowadzonego postępowania o wydanie orzeczenia o niepełnosprawności lub o stopniu niepełnosprawności rodzaju i zakresu problemów, jakie osobie orzekanej utrudniają lub uniemożliwiają codzienne funkcjonowanie, zarówno na poziome aktywności indywidualnej, jak i społecznej. 

W zależności od ustalonego stopnia trudności w samodzielnym funkcjonowaniu osoba z niepełnosprawnością stanie się beneficjentem różnorodnych form wsparcia oraz ulg i uprawnień, które uwzględniać będą jej potrzeby w sposób zindywidualizowany.

Pragnę wyrazić opinię, że budowa nowoczesnego systemu wsparcia dla osób z niepełnosprawnością, to nie wyłącznie pomoc finansowa najniżej finansowanym, ale przede wszystkim taka organizacja przestrzeni społecznej, która umożliwi jak najefektywniejsze funkcjonowanie tej grupy obywateli poprzez dostosowanie środowiska do ich indywidulnych potrzeb i zniesienie barier to uniemożliwiających. To wyrównywanie szans na rynku pracy, w edukacji, w dostępie do uczestniczenia w życiu kulturalnym, sportowym i religijnym, aby umożliwić godne życie na równi z osobami pełnosprawnymi.

Wprowadzenie orzekania o stopniach trudności w samodzielnym funkcjonowaniu do aktualnie funkcjonującego systemu orzecznictwa o niepełnosprawności pozwoli po raz pierwszy na rzetelne i szczegółowe rozpoznanie potrzeb osób z różnym rodzajem i zakresem dysfunkcji. Konsekwencję powyższego stanowić będzie budowa i wdrożenie nowoczesnego, zindywidualizowanego systemu ukierunkowanego na zniwelowanie trudności i barier, jakie osoby z niepełnosprawnością napotykają w codziennym życiu.

W powyższym aspekcie, w jakim rozumiem i pragnę tworzyć system wsparcia dla osób  z niepełnosprawnością, trudno zgodzić się z wyrażoną przez Pana Rzecznika opinią, jakoby ustalanie w stosunku do osoby orzekanej stopnia jej trudności w samodzielnym funkcjonowaniu w jakikolwiek sposób „skutkowało powielaniem się orzeczeń” wydawanych przez lekarzy orzeczników i komisje lekarskie Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.

Podkreślić należy, że zgodnie z dyspozycją art. 2 ust. 1 ustawy o świadczeniu uzupełniającym osoby legitymujące się orzeczeniem o stopniu niepełnosprawności nie są uprawnione do ubiegania się o świadczenie uzupełniające, co oznacza, że w celu nabycia prawa do tego świadczenia winny uzyskać orzeczenie lekarza orzecznika lub komisji lekarskiej ZUS o niezdolności do samodzielnej egzystencji. Zatem to aktualnie obowiązujące przepisy prawa wprowadziły wymóg „podwójnego orzecznictwa” dla osób zakwalifikowanych prawomocnym orzeczeniem do stopnia niepełnosprawności. Natomiast wprowadzenie orzekania o stopniu trudności w samodzielnym funkcjonowaniu umożliwi dostosowanie zasad uprawniających do otrzymania przedmiotowego świadczenia również osoby posiadające określone orzeczenie o stopniu niepełnosprawności, w którym ustalony został odpowiedni stopień trudności w samodzielnym funkcjonowaniu, co powinno być postulatem de lege ferenda do dokonania zmian ustawy o świadczeniu uzupełniającym w tym zakresie.

Odnosząc się do podniesionych w piśmie wątpliwości dotyczących „wpływu orzeczenia lekarza orzecznika ZUS o niezdolności do samodzielnej egzystencji na określenie stopnia niepełnosprawności”, pragnę poinformować, że wskazane wątpliwości nie znajdują uzasadnienia z tego powodu, iż aktualnie nie jest rozważana zmiana treści art. 5 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2021 r. poz. 573, ze zm.). Stopień trudności w samodzielnym funkcjonowaniu będzie ustalany w orzeczeniu o stopniu niepełnosprawności (jako element tego orzeczenia), a treść przywołanego przepisu stanowi o traktowaniu na równi orzeczenia lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z orzeczeniem o stopniu niepełnosprawności.

III.7060.1037.2015