Biuletyn Informacji Publicznej RPO

18 maja 2022 r. zastępcy rzecznika praw obywatelskich, Hanna Machińska i Valeri Vachev wraz Marcinem Sośniakiem z zajmującego się tematyką migracyjną Zespołu ds. Równego Traktowania w Biurze RPO, Marcinem Kusym z Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur oraz Maciejem Grześkowiakiem, głównym koordynatorem ds. współpracy naukowej w Biurze Rzecznika, przeprowadzili niezapowiedzianą wizytację na granicy polsko-białoruskiej, w Placówkach Straży Granicznej w Białowieży i Czeremsze – Połowcach.  

Głównym powodem wizyty w Placówce SG w Białowieży było zbadanie zarzutów podniesionych w skardze skierowanej do RPO przez jedną z organizacji pozarządowych, dotyczących kwaterowania cudzoziemców, ujętych przez Straż Graniczną po przekroczeniu granicy w miejscu niedozwolonym, w garażu, w warunkach dalece odbiegających od jakichkolwiek dopuszczalnych standardów.

Wizytacja była też kontynuacją działań prowadzonych przez Biuro RPO na granicy polsko-białoruskiej od sierpnia 2021 r., czyli od początku kryzysu humanitarnego na granicy, który, choć w mniejszej skali, trwa nadal. W dalszym ciągu cudzoziemcy, w tym rodziny z dziećmi, pod presją służb białoruskich, podejmują próby przekroczenia granicy polsko-białoruskiej w miejscach do tego nieprzeznaczonych. Polska Straż Graniczna zwykle zawraca te osoby na białoruską stronę granicy, stosując przy tym procedury wprowadzone do polskiego porządku prawnego w sierpniu i październiku 2021 r., które Rzecznik Praw Obywatelskich uznał za niezgodne z prawem krajowym i standardami międzynarodowymi (chodzi o procedurę zawracania do linii granicy, wprowadzoną w drodze nowelizacji w sierpniu 2021 r. rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 13 marca 2020 r. w sprawie czasowego zawieszenia lub ograniczenia ruchu granicznego na określonych przejściach granicznych oraz procedurę wydawania przez komendantów placówek Straży Granicznej postanowień o opuszczeniu terytorium RP, których wykonanie również powoduje zawrócenie cudzoziemca na białoruską stronę granicy, wprowadzoną do ustawy z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach w październiku ub. r.). 

Stosowanie „pushbacków”

Krytykowane przez Rzecznika procedury stosowane są niezmiennie, choć rzadziej, z racji zmniejszonego natężenia ruchu na granicy polsko-białoruskiej. Dla przykładu: od stycznia br. w wizytowanej Placówce SG w Białowieży wydano i wykonano ponad 60 postanowień o opuszczeniu terytorium RP (liczba ta nie uwzględnia przypadków zawracania cudzoziemców do linii granicy na podstawie ww. rozporządzenia), natomiast w placówce SG w Czeremsze – Połowcach, tylko w maju, wydano i wykonano ponad 30 takich postanowień, a w 60 przypadkach zawrócono cudzoziemców na Białoruś na podstawie rozporządzenia MSWiA. Warto przy tym odnotować, że zgodnie z praktyką stosowania ww. regulacji, nie we wszystkich sytuacjach wydawane są postanowienia o opuszczeniu terytorium RP, a częściej zastosowanie znajdują przepisy rozporządzenia. Stąd też zawróceń dokonywanych na podstawie tego aktu zwykle jest więcej, niż wydanych przez SG postanowień. 

Wizytujący odnotowali przy tym jedną, niepokojącą zmianę w praktyce stosowania obu wspomnianych regulacji: jak ustalono, zawrócenia, czy to na podstawie postanowień wydawanych przez komendantów placówek czy w oparciu o przepisy rozporządzenia MSWiA, wykonywane są obecnie o każdej porze, także w nocy.      

Wizytacja w Placówce SG w Białowieży

W wyniku wizytacji przeprowadzonej w Placówce SG w Białowieży przedstawiciele RPO potwierdzili, że cudzoziemcy rzeczywiście umieszczani byli w garażu, choć z wyjaśnień komendanta Placówki wynikało, iż tylko na czas oczekiwania na wyniki testów na obecność koronawirusa (czyli, według komendanta, nie dłużej niż na 15 minut). Wizytującym trudno było tę informację zweryfikować: w dniu wizytacji w Placówce SG nie przebywali bowiem cudzoziemcy, którzy mogliby odnieść się do wyjaśnień funkcjonariuszy. Faktem jednak jest, że w garażu, na betonowej podłodze, rozłożone były stare i brudne materace, znajdował się tam stół i kilka krzeseł oraz miska na wodę, a na zewnątrz, przy wejściu do garażu, ustawiono dwie przenośne toalety. Takie wyposażenie mogłoby sugerować, że pomieszczenie wykorzystywane było w innych sytuacjach, przez czas dłuższy niż kilkanaście minut. Warto też dodać, że podczas częstych wizytacji w Placówce SG w Białowieży przedstawiciele RPO niejednokrotnie byli świadkami testowania cudzoziemców na obecność wirusa SARS-CoV2. Osoby oczekujące na wyniki przebywały wówczas w holu budynku głównego Placówki SG lub, jeśli warunki atmosferyczne na to pozwalały, na zewnątrz tego budynku. Czas oczekiwania rzeczywiście nie przekraczał kilkunastu minut. 

Niezależnie jednak od interpretacji zastanej na miejscu sytuacji, w ocenie wizytujących bezwzględnie niedopuszczalne jest umieszczanie w takich warunkach cudzoziemców na czas dłuższy, niż rzeczywisty czas oczekiwania na wyniki wspomnianego testu, a i w takich przypadkach należy zdecydowanie poprawić standard tego miejsca poprzez usunięcie starych materacy i ustawienie większej liczby krzeseł (ławek). Co więcej, oczekiwanie na wyniki testu w garażu w żadnym wypadku nie może być przymusem – cudzoziemcom należy pozostawić możliwość przebywania w tym czasie na świeżym powietrzu, z zachowaniem ograniczeń w poruszaniu się po terenie Placówki. W przypadku niskich temperatur pobyt w garażu, ze względu na brak ogrzewania, powinien natomiast być całkowicie wykluczony.      

Wizytacja w Placówce SG w Czeremsze – Połowcach

Podczas pobytu w Placówce SG w Czeremsze – Połowcach wizytujący odwiedzili działające tam Centrum Rejestracji Cudzoziemców, w dniu wizytacji puste, oraz Centrum Weryfikacji Cudzoziemców, funkcjonujące w nieczynnym terminalu autobusowym przejścia granicznego. Co do zasady, w Centrum Weryfikacji cudzoziemcy ujęci przez SG po przekroczeniu granicy w sposób nieuregulowany oczekują na zakończenie procedur związanych z wydaniem postanowienia o opuszczeniu RP. Według wyjaśnień komendanta Placówki, czas oczekiwania wynosi zwykle nie więcej niż 3 godziny. Warunki panujące w tym miejscu są odpowiednie do jego funkcji: jest to obszerna poczekalnia z dostępem do toalety i dystrybutora wody. Również w tym miejscu w dniu wizytacji nie przebywały żadne osoby.