Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Wciąż brakuje równości w dostępie do edukacji, pracy, opieki zdrowotnej, realnego wsparcia psychologicznego i finansowego, a także systemu asystencji osobistej dla osób z niepełnosprawnością czy opieki wytchnieniowej dla ich opiekunów, edukacji antydyskryminacyjnej, promowania dostępności, dostępu do mieszkalnictwa
• Osoby z niepełnosprawnościami mogą prowadzić twórcze, niezależne i aktywne życie, jeśli tylko otrzymają odpowiednie wsparcie. Od lat RPO i środowisko osób z niepełnosprawnościami apelują o taką zmianę polityki społecznej, by wsparcie to zostało możliwie zdezinstytucjonalizowane
• Pandemia COVID-19 dodatkowo uwypukliła szereg negatywnych konsekwencji masowej, instytucjonalnej opieki nad osobami starszymi oraz osobami z niepełnosprawnościami

Rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek podkreślił, otwierając 23 października VII Kongres Osób z Niepełnosprawnościami, że uczestniczy w spotkaniu nie tylko służbowo i z obowiązku, ale także z potrzeby serca i rozumu. Środowisko osób z niepełnosprawnością to grupa, o której zawsze myśli z najwyższym szacunkiem oraz podziwem, i wspiera jako Rzecznik, jako prawnik i naukowiec, jako człowiek. 

Ubiegając się o funkcję RPO Marcin Wiącek zadeklarował, że swoje działania oprze na trzech dominujących filarach, jakimi są: godność, równość i dialog. I właśnie te trzy wartości doskonale określają ramy i sposób rozwiązania problemów, z którymi od lat borykają się żyjące w Polsce osoby z niepełnosprawnościami i ich opiekunowie. Po tym jak w 2012 roku nasz kraj ratyfikował Konwencję ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych, zadanie monitorowania wdrażania i przestrzegania konwencji powierzono właśnie Rzecznikowi Praw Obywatelskich, a pracownicy Biura RPO starają się konsekwentnie wykonywać tę pracę z najwyższym zaangażowaniem i odpowiedzialnością. Jeszcze do niedawna jedną z osób realizujących to zadanie był także gospodarz kongresu dr Krzysztof Kurowski, któremu Rzecznik podziękował za wspaniałą pracę. 

Te wszystkie wyrazy uznania nie powinny jednak przesłonić gorzkiej refleksji i zatroskania, że w bardzo wielu miejscach za deklaracjami na poziomie prawa międzynarodowego, jakim jest Konwencja ONZ, nie podążyły realne działania na poziomie krajowym. Jak wskazał RPO, niestety są sprawy, z którymi sobie nie radzimy, w których jesteśmy niekonsekwentni, a nawet możemy zaobserwować regres. Brakuje wciąż równości w dostępie do edukacji, pracy, opieki zdrowotnej, realnego wsparcia psychologicznego i finansowego, a także systemu asystencji osobistej dla osób z niepełnosprawnością czy opieki wytchnieniowej dla ich opiekunów, edukacji antydyskryminacyjnej, promowania dostępności, dostępu do mieszkalnictwa. Lista jest niestety długa i otwarta. Dlatego Rzecznik nieustannie występuje do odpowiednich władz i alarmuje o kryzysowej sytuacji. Podejmuje działania – w ramach swoich kompetencji – aby poprawić sytuację osób z niepełnosprawnościami w sposób systemowy, trwały i efektywny. Niezależnie od tego, że oczywiście jako urząd pomaga również bardzo wielu ludziom w sprawach indywidualnych. 

Rzecznik jest absolutnie przekonany, że osoby z niepełnosprawnościami mogą prowadzić twórcze, niezależne i aktywne życie, jeśli tylko otrzymają odpowiednie wsparcie. Od lat RPO i środowisko osób z niepełnosprawnościami apelują o taką zmianę polityki społecznej, by wsparcie to zostało możliwie zdezinstytucjonalizowane. W 2017 r. RPO skierował – przy poparciu 54 organizacji społecznych – odpowiedni apel do Prezesa Rady Ministrów. Z kolei Komitet ONZ ds. Praw Osób Niepełnosprawnych w 2018 r. uznał, że w obszarze deinstytucjonalizacji w Polsce mamy do czynienia z „krytyczną stagnacją”. Komitet wskazał na pilną potrzebę wypracowania i przyjęcia planu działania na rzecz deinstytucjonalizacji wraz ze wskazaniem ram czasowych. W kolejnych latach Biuro Rzecznika kierowało kolejne wystąpienia w tej sprawie. 

Pandemia COVID-19 dodatkowo uwypukliła szereg negatywnych konsekwencji masowej, instytucjonalnej opieki nad osobami starszymi oraz osobami z niepełnosprawnościami. Podstawowym działaniem na rzecz osób z niepełnosprawnościami nie musi i nie powinno być umieszczanie w domu pomocy społecznej czy instytucjonalnym domu dziecka. Osoba z niepełnosprawnością może pozostać w miejscu zamieszkania, a w przypadku dziecka – w rodzinie, a udzielane wsparcie powinno być dostosowane do potrzeb i nie może ograniczać decydowania o sobie i aktywnym życiu. 

Niezależne życie wymaga dostępnych, ukierunkowanych na człowieka i przystępnych cenowo, opartych na społeczności i rodzinie usług. Usługi te powinny obejmować pomoc osobistą, opiekę medyczną i interwencje pracowników socjalnych. Powinny ułatwiać codzienne życie i przede wszystkim dawać prawo wyboru osobom z niepełnosprawnościami i ich rodzinom.  

Dostępność to możliwość swobodnego wejścia do urzędu, odnalezienia okienka gdzie można załatwić sprawę, rozmowa w polskim języku migowym czy możliwość znalezienia ważnych informacji na stronie internetowej. Dostępność dotyczy zarówno budynków, informacji, środków transportu czy osób wspierających (tłumaczy, asystentów). Od września br. każdy może poinformować podmiot publiczny o braku dostępności. Przed udaniem się do urzędu osoba z niepełnosprawnością może złożyć wniosek o zapewnienie dostępności i wskazać, jakiego dostosowania oczekuje. Jeżeli podmiot nie odpowie w ciągu 14 dni bądź odmówi zapewnienia dostępności, wówczas można złożyć skargę na taki podmiot do Prezesa PFRON. Niestety procedura ta jest ograniczona do podmiotów publicznych. Mechanizm skargowy pozwala na kontrolę działań organu władzy publicznej, który w przypadku niewywiązania się przez organ z obowiązku może otrzymać karę grzywny. Nadal istnieje jednak potrzeba wprowadzenia stosownych regulacji prawnych w stosunku do podmiotów prywatnych. 

W bieżącym roku rząd przedstawił projekt „Strategii rozwoju usług społecznych na lata 2021 – 2040”. W ocenie Rzecznika w pracach nad dokumentem zabrakło jednak kluczowego elementu – dialogu. Przygotowywana strategia nie zadziała, jeśli nie powstanie z realnym udziałem środowiska osób z niepełnosprawnościami. Istotą zmiany jest bowiem uznanie godności drugiego człowieka i traktowanie w sposób podmiotowy. Cały proces musi się więc zacząć od współdecydowania. Komitet ONZ ds. Praw Osób z Niepełnosprawnościami podkreślił w 2018 r. w zaleceniach dla Polski, że to środowisko musi uczestniczyć w wypracowywaniu nowych polityk i przepisów na jak najwcześniejszym etapie, a zadaniem Państwa jest stworzenie takich warunków, aby to było możliwe. Tymczasem przy przygotowywaniu tego dokumentu wskazane zalecenia nie zostały uwzględnione. Przez półtora roku rząd współpracował z organizacjami osób z niepełnosprawnościami przy przygotowaniu strategii, ale ostatecznie wybrano jedynie niektóre z pomysłów i uzupełniono dodatkowymi, które nie były analizowane. Konsultacje wydają się więc być w istocie pozorne, albo dalekie od tego, co uznajemy za równoprawny dialog.

Realizacja prawa do godnego życia nie polega tylko na poprawie usług społecznych, ale na przeniesieniu wsparcia do lokalnej społeczności i konsekwentnym redukowaniu bądź likwidowaniu wielkich placówek całodobowej opieki. Nie chodzi tu o mieszkanie w konkretnym budynku, ale o możliwość wyboru i podejmowania decyzji o swoim życiu. Proces, który ma prowadzić do tego celu powinien być jasno sprecyzowany, z określeniem konkretnych etapów i terminów jego wdrażania i z zapewnieniem odpowiednich źródeł finansowania gwarantujących realizację zmian. 

- Jak głosi hasło tegorocznego spotkania: macie Państwo prawo do niezależnego życia. Nie można dłużej czekać. Dla mnie, dla mojego urzędu to priorytet, ale bardzo liczę również na naszą bliską współpracę. Będę Państwa prosił o opinie, rady, wsparcie. Wierzę, że działając razem i w porozumieniu możemy wiele zmienić na lepsze. Z pożytkiem dla wszystkich, nie tylko dla osób z niepełnosprawnością. To naprawdę nasza wspólna sprawa. Dziękuję Państwu za uwagę i życzę owocnych obrad. To co Państwo ustalicie będzie dla mnie bardzo ważne - tak zakończył swoje wystąpienie rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek.