Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Luka płacowa między mężczyznami a kobietami  w Polsce - choć jedna z najniższych w Unii Europejskiej - nieco się zwiększyła
• W 2019 r. mężczyźni zarabiali średnio o blisko 9% więcej niż kobiety, podczas gdy w 2015 r. ta przewaga wynosiła ok. 7% 
• Zmniejsza się zaś luka płacowa w sektorze prywatnym, gdzie była dużo wyższa niż w sektorze publicznym (niemal 16% wobec niespełna 4%)
• Rzecznik Praw Obywatelskich wskazuje, co należy zrobić, aby wyeliminować tę przeszkodę, będącą zarazem wyrazem nierówności płci 
• AKTUALIZACJA: Odpowiedź Anny Schmidt: W przygotowaniu są regulacje obligujące firmy do uzasadniania w 30 dni wysokości wynagrodzenia na żądanie pracownika. Zatrudnieni będą też mogli żądać informacji o przeciętnych zarobkach osób płci przeciwnej wykonujących podobne i identyczne obowiązki.

Marcin Wiącek prosi Annę Schmidt, pełnomocnik rządu ds. równego traktowania, o informacje o prowadzonych lub planowanych działaniach na rzecz przestrzegania zasady równego traktowania w zatrudnieniu, zwłaszcza co do niwelowania różnic w średnich wynagrodzeniach obu płci.

Zgodnie z ustawą z 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania, RPO wykonuje zadania dotyczące realizacji zasady równego traktowania, w tym związane z równym statusem kobiet i mężczyzn. Szczególnie interesuje się zjawiskiem nierównego wynagradzania przedstawicieli obu płci za jednakową pracę lub o jednakowej wartości. 

10 listopada 2021 r. to Europejski Dzień Równości Wynagrodzeń. Ta symboliczna data wyznacza dzień, od którego kobiety w całej Europie przestają otrzymywać wynagrodzenie za wykonywaną przez siebie pracę zawodową, podczas gdy praca mężczyzn nadal jest opłacana aż do 31 grudnia. Ilustruje to jedną z najpoważniejszych przeszkód dla rzeczywistej równości płci – dyskryminację płacową kobiet. 

Mimo prawnych gwarancji równego traktowania, również w odniesieniu do wynagradzania, kobiety nadal zarabiają kilkanaście procent mniej niż mężczyźni. W 2016 r. przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto mężczyzn było wyższe od przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto kobiet o 18,5%.  

Na przestrzeni lat sytuacja ta nie tylko nie poprawiła się, ale nawet się pogorszyła. Różnice pomiędzy płacami mężczyzn a płacami kobiet nadal się utrzymują, co potwierdza najnowszy Gender Equlity Index 2021. Mierzy on równość płci w zakresie wynagrodzenia m.in. medianą dochodów (ujawniającą różnicę średniej wysokości wynagrodzeń na niekorzyść kobiet w odniesieniu do standardu siły nabywczej) oraz medianą ekwiwalentnych dochodów netto (ujawniającą różnicę średnich dochodów z różnych źródeł na niekorzyść kobiet w odniesieniu do standardu siły nabywczej).

Luka płacowa w Polsce, choć jedna z najniższych w Unii Europejskiej, nieco się bowiem zwiększyła: w 2019 r. mężczyźni zarabiali średnio o blisko 9% więcej niż kobiety, podczas gdy w 2015 r. ta przewaga wynosiła ok. 7%. Zmniejsza się zaś luka płacowa w sektorze prywatnym, gdzie była dużo wyższa niż w sektorze publicznym (niemal 16% wobec niespełna 4%).

A skorygowana luka płacowa, która porównuje płace kobiet i mężczyzn na podobnych stanowiskach i o podobnych kompetencjach, jest znacznie wyższa i wynosi około 20%.

Luka ta pozostaje w Polsce wysoka mimo wyraźnej przewagi edukacyjnej kobiet – w roku akademickim 2020/21 stanowiły one 58% studiujących, a w roku akademickim 2019/20 – aż 63,2% absolwentów.

Wykazuje ona ponadto zróżnicowanie zarówno pod względem wieku kobiet i mężczyzn, jak i rodzaju zawartej umowy, a także związek ze zróżnicowanym wiekiem emerytalnym ze względu na płeć. Przeciętne wynagrodzenie aktywnych zawodowo kobiet po 65. roku życia jest niższe o 9% niż mężczyzn. Przekłada się to na znaczące dysproporcje wysokości emerytury – w 2018 r. emerytura kobiety była średnio o 30% niższa niż mężczyzny. Tym samym wyższe jest ryzyko ubóstwa kobiet.

Choć pandemia COVID-19 zdaje się nie wpływać znacząco na przeciętne różnice między wynagrodzeniami kobiet i mężczyzn, to pogłębiła ona nierówny podział obowiązków domowych miedzy płciami. Kobiety częściej twierdzą, że obowiązki domowe podzielone są niesprawiedliwie (23% wobec 7% mężczyzn), co przyczynia  się do częstszej nieodpłatnej pracy kobiet. Nierówność płci widoczna jest także w odniesieniu do pełnionych nieodpłatnie funkcji opiekuńczych. 

Wyeliminowanie tej istotnej przeszkody i jednocześnie przejawu nierówności płci wymaga podjęcia działań o zróżnicowanym charakterze. 

Szczególne znaczenie ma edukacja. Edukacja szkolna wolna od przekazywania stereotypów dotyczących płci oraz socjalizująca dziewczęta i chłopców do pełnienia różnych ról społecznych i zawodowych jest niezbędnym i jednym z najskuteczniejszych instrumentów budowania społeczeństwa opartego na równości i niedyskryminacji.

Konieczne są również działania dla upowszechnienia informacji na temat zakazu i przejawów dyskryminacji w zatrudnieniu, w tym zwłaszcza ze względu na płeć, oraz o prawie do jednakowego wynagrodzenia za jednakową pracę lub za pracę o jednakowej wartości. 

Badania wskazują bowiem na niski poziom świadomości. Z jednej strony może przyczyniać się to do zwiększenia skali naruszeń zakazu nierównego traktowania przez podmioty zobowiązane do jego przestrzegania,  w tym  – pracodawców, a z drugiej – obniża skuteczność mechanizmów ochronnych osób dyskryminowanych, jeśli pozostają one niewykorzystane w praktyce. 

Należy podkreślić niezmienną rekomendację RPO co do wprowadzenia rozwiązań ustawowych przyznających pracownikom prawo do informacji o płacach i – równolegle – nakładających obowiązek sprawozdawczy po stronie pracodawców

Z tych względów z aprobatą należy odnieść się do rozwiązań zawartych w poselskim projekcie ustawy o ograniczeniu różnic w wynagrodzeniach kobiet i mężczyzn. Jego przyjęcie pozwoliłoby osiągnąć standard wpisujący się w kierunek rozwoju ustawodawstwa unijnego, którego ilustracją jest propozycja dyrektywy w sprawie jawności wynagrodzeń złożona przez Komisję Europejską.

- Liczę, że wypracowane rozwiązania przyczynią się osiągnięcia istotnej i szybkiej zmiany w ramach Unii Europejskiej, w tym w Polsce - pisze Marcin Wiącek. 

Należy też kontynuować wysiłki w kierunku zniwelowania problemu poprzez podejmowanie różnorodnych inicjatyw już teraz, zwłaszcza  mających na celu podniesienie świadomości, w tym prawnej, wśród pracowników i pracodawców, a także odpowiednio uwzględniać propozycje m.in. organizacji pozarządowych.   

Odpowiedź min. Anny Schmidt

Obecnie trwają prace nad przyjęciem Krajowego Programu Działań na rzecz Równego Traktowania na lata 2022-2030, który jest jednym z priorytetowych działań Pełnomocnika Rządu do Spraw Równego Traktowania, mających na celu włączenie zasady równego traktowania do polityki na poziomie ogólnokrajowym.

Program wyznacza cele i priorytety działań na rzecz równego traktowania, a jego głównym założeniem jest wyeliminowanie w stopniu jak najwyższym dyskryminacji z życia społecznego w Polsce. Zakres działań przewidzianych w Programie obejmuje w szczególności podnoszenie świadomości społecznej w zakresie równego traktowania, w tym na temat przyczyn i skutków naruszenia zasady równego traktowania, przeciwdziałanie naruszeniom zasady równego traktowania oraz współpracę z partnerami społecznymi, organizacjami pozarządowymi i innymi podmiotami w zakresie równego traktowania. Obecnie trwają zaawansowane prace legislacyjne nad przyjęciem Programu.

Działania przewidziane w Programie obejmują zagadnienia bezpośrednio związane z sytuacją kobiet w kontekście pracy i zabezpieczenia społecznego, w tym m.in.:

• monitorowanie i promowanie rozwiązań prowadzących do niwelowania luki płacowej wynikającej z nierówności wynagrodzeń kobiet i mężczyzn oraz luki emerytalnej pomiędzy środkami finansowymi otrzymywanymi przez kobiety i mężczyzn,
• działania na rzecz zwiększenia udziału osób mających obowiązki opiekuńcze na rynku pracy poprzez rozpowszechnianie elastycznych form wykonywania pracy,
• promowanie mechanizmów pozwalających na godzenie życia zawodowego i rodzinnego kobiet i mężczyzn,
• podnoszenie świadomości w odniesieniu do pracy, w tym również nieodpłatnej, wykonywanej przez opiekunów, najczęściej kobiet, w celu docenienia i podniesienia jej wartości,
• analiza ustawodawstwa i przygotowanie pakietu legislacyjnego w celu uznania pracy domowej kobiet sprawowanej w celu opieki nad członkiem rodziny,
• promowanie udziału kobiet w procesach podejmowania decyzji poprzez upowszechnianie wśród przedsiębiorstw, instytucji, uczelni i organizacji pozarządowych korzyści wynikających z udziału kobiet w gremiach decyzyjnych,
• opracowanie programu szkoleń do egzaminu na członków organów nadzorczych dedykowanych kobietom.

Pełnomocnik Rządu do Spraw Równego Traktowania podziela przekonanie o szczególnym znaczeniu edukacji dla niwelowania stereotypów płciowych oraz dostrzega, że na dostęp do edukacji wpływa również model rodziny i oczekiwania wobec ról społecznych.

Dziewczynki są socjalizowane do pełnienia ról opiekuńczych w rodzinie, a w edukacji do wyboru zawodów związanych z takimi rolami, co spycha je w przyszłości do sfeminizowanych, nisko płatnych branż, zniechęcane zaś są do kształcenia w zawodach uważanych za „męskie”, jak IT.

Mimo że mężczyźni mogą korzystać z urlopów wychowawczych, rodzicielskich, ojcowskich oraz zwolnień na opiekę nad dziećmi, to kobiety wciąż postrzegane są jako te, które odpowiedzialne są za opiekę nad dziećmi, czego konsekwencją są niższe zarobki i mniejsze szanse na awans, a czasem także rezygnacja z pracy zawodowej. Kobiety najczęściej opiekują się starszymi lub chorymi członkami rodziny, co również może wymuszać decyzję o rezygnacji z kariery, a co się z tym wiąże, znacznego obniżenia przyszłej emerytury.

W Krajowym Programie Działań na rzecz Równego Traktowania w zakresie edukacji zaplanowano m.in. wdrożenie Programu Rozwoju Talentów Informatycznych oraz działania mające na celu wzmocnienie potencjału i pozycji społecznej kobiet i dziewcząt, które mają na celu pokazywanie różnych możliwych ścieżek rozwoju dziewcząt i kobiet. Przewidziano opracowanie pakietów edukacyjnych i dydaktycznych, różnych form doskonalenia w postaci konferencji, szkoleń, seminariów, narzędzi diagnostycznych, programów multimedialnych.

Program koncentruje się również na niskiej świadomości pracodawców i pracowników na temat zjawiska dyskryminacji i w tym zakresie zostaną zorganizowane cykliczne szkolenia z zakresu równego traktowania dla pracowników ministerstw oraz Pełnomocników Wojewodów i Koordynatorów do Spraw Równego Traktowania oraz działania w celu wzmocnienia kompetencji pracowników administracji publicznej, wzrostu ich świadomości i wiedzy na temat równego traktowania oraz przepisów prawnych dotyczących dyskryminacji.

Jedną z większych inicjatyw przewidzianych w Krajowym Programie Działań na rzecz Równego Traktowania na lata 2022-2030 jest wypracowanie pakietu legislacyjnego, który wdroży zasadę transparentności płac jako środka walki z luką płacową.

Biuro Pełnomocnika Rządu do Spraw Równego Traktowania jest koordynatorem zapowiedzianej w Polskim Ładzie inicjatywy dążącej do likwidacji luki w wynagrodzeniach kobiet i mężczyzn. W tym celu przewidziano przygotowanie regulacji obligujących firmy do uzasadnienia w ciągu 30 dni wysokości wypłacanego wynagrodzenia na żądanie pracownika. Ponadto zatrudnieni będą mogli zażądać informacji na temat przeciętnych zarobków osób płci przeciwnej wykonujących podobne i identyczne obowiązki.

Dodatkowo, wzmocniona zostanie edukacja antydyskryminacyjna poprzez coroczny raport „Różnica w wynagrodzeniach kobiet i mężczyzn”. Kodeks najlepszych praktyk w zakresie równości kobiet i mężczyzn będą promować spółki Skarbu Państwa, a ich doświadczenia będą potem rozszerzane na kolejne grupy przedsiębiorstw.

Proponowane regulacje łączą się z obecnie negocjowaną dyrektywą unijną w zakresie transparentności płac. W marcu 2021 r. Komisja Europejska zaproponowała wiążące środki w zakresie przejrzystości wynagrodzeń. Komisja przedstawiła wniosek dotyczący dyrektywy w sprawie wzmocnienia stosowania zasady równości wynagrodzeń dla kobiet i mężczyzn za taką samą pracę lub pracę o takiej samej wartości za pośrednictwem mechanizmów przejrzystości wynagrodzeń oraz mechanizmów egzekwowania.

Ze względu na wciąż trwające prace legislacyjne, w których aktywnie uczestniczy Biuro Pełnomocnika Rządu do Spraw Równego Traktowania, w chwili obecnej możliwe jest określenie jedynie ogólnego zarysu przyszłych zmian dążących do likwidacji luki płacowej pomiędzy kobietami i mężczyznami, ponieważ zakres pakietu legislacyjnego, wdrażającego dyrektywę, w dużym stopniu zależy od ostatecznie uzgodnionego tekstu dyrektywy.

W Krajowym Programie Działań na rzecz Równego Traktowania na lata 2022-2030 przewidziano również aktualizację i upowszechnianie aplikacji „Równość płac”, pozwalającej w łatwy sposób oszacować różnice w wynagrodzeniach pracowników, z uwzględnieniem ich płci, wieku, wykształcenia oraz innych wybranych cech (czyli tzw. „skorygowaną lukę płacową”).

Działania te zostaną podjęte w ramach realizacji projektu „Dobry klimat dla miejsc pracy dobrej jakości”, finansowanego ze środków Norweskiego Mechanizmu Finansowego. Z powodu znaczących zmian organizacyjno-kadrowych w Biurze Pełnomocnika Rządu do Spraw Równego Traktowania wdrożenie projektu zostało opóźnione, a aktualizacja narzędzia do mierzenia luki płacowej oraz jego dalsze upowszechnianie wśród pracodawców jest planowana w ciągu najbliższych dwóch lat.

XI.801.6.2020