Biuletyn Informacji Publicznej RPO

29 lipca 2025 r. rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek przedstawił senackiej Komisji Praw Człowieka i Praworządności Informację o działalności Rzecznika Praw Obywatelskich w 2024 r. wraz z uwagami o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela. Rzecznikowi towarzyszył jego zastępca Stanisław Trociuk.

Wystąpienie RPO Marcina Wiącka

Głównym obowiązkiem Rzecznika jest analizowanie wniosków od obywateli. Do Biura RPO wpłynęło w 2024 r niecałe 78 tys. tysięcy skarg. Pracownicy Biura udzielili ponad 31 tys. porad telefonicznych. Przyjęto w sumie 2200 interesantów. Rozpatrzono ok. 33 tys. spraw, w połowie były to wyjaśnienia o przysługujących im środkach działania - do prowadzenia podjęto 12,1 tys. spraw.

Do Sądu Najwyższego Rzecznik złożył 92 kasacje i skargi kasacyjne oraz 77 skarg nadzwyczajnych. Zgłosił udział w 16 postępowaniach przed Trybunałem Konstytucyjnym.

RPO przystąpił do 12 postępowań sądów administracyjnych. Zapadły w nich ważne wyroki m.in. co do dekretu warszawskiego i spraw podatkowych. Sądy w większości uwzględniały stanowisko RPO. 

Rzecznik przedstawił 269 wystąpień generalnych różnym organom, w tym wskazujące na potrzebę wprowadzenia zmian w prawie. Marcin Wiącek podkreślił, że ministrowie podzielają poglądy prawne RPO i przedstawiają obszerne odpowiedzi. Następstwa są różne: czasami dochodzi do projektu aktu prawnego, czasem dostajemy informacje, że postulaty będą wzięte pod uwagę przy okazji nowelizacji; zdarza się, że ministrowie nie podzielają stanowiska RPO, ale to mniejszość przypadków.

Krajowy Mechanizm Prewencji Tortur działający w Biurze RPO dokonał 113 wizytacji miejsc pozbawienia wolności w Polsce. KMPT i Zespół ds. Wykonywania Kar - podlegające zastępcy RPO Wojciechowi Brzozowskiemu - uczestniczą w wizytacjach i spotkaniach. 

Do RPO jako organu równościowego wpłynęło 700 wniosków dotyczących naruszeń zakazu dyskryminacji, w większości ze względu na niepełnosprawność. Rzecznik monitoruje także wdrażanie Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych. 

Od 25 grudnia 2024 r. RPO przyjmuje zgłoszenia zewnętrzne od sygnalistów.

Przy RPO działają komisje ekspertów oraz Rada ds. praw osób z niepełnosprawnościami. Biuro RPO we współpracy z uczelniami prowadzi badania eksperckie dotyczące m.in. uczniów z niepełnosprawnościami, dowozu przez samorządy takich uczniów do szkół, przeciwdziałania luce płacowej i dyskryminacji w sporcie, molestowania seksualnego oraz dostępności usług społecznych w gminach wiejskich dla seniorów. Prowadzone są szkolenia i warsztaty, np. wspólnie z PFRON nt. prawa do dostępności. W ub.r. prowadzono kampanie społeczną dotyczącą zaginięć osób starszych. 

Rzecznik zwrócił również uwagę na prace komisji ds. Klimatu i Przestrzeni, która w ostatnim czasie zakończyła prace nad projektem ustawy o przestrzeni. Projekt został przekazany ministerstwom Klimatu i Środowiska oraz Rozwoju i Technologii.

Od lat Biuro RPO zmaga się z problemami finansowymi. Jego budżet jest zbyt niski, zwłaszcza w części dotyczącej wynagrodzeń - wynagrodzenia pracowników Biura odbiegają nie tylko od ich kompetencji, ale również od wynagrodzeń na podobnych stanowiskach w instytucjach o porównywalnym statusie ustrojowym - podkreślał Marcin Wiącek. 

Rzecznik przedstawił Komisji najważniejsze w jego ocenie problemy dotyczące przestrzegania praw człowieka w Polsce, m.in.:

• nadal nierozwiązany i pogłębiający się kryzys władzy sądowniczej - Marcin Wiącek wskazał, że w miarę pogłębiania się problemów obywatele tracą zaufanie do treści i pewności zapadających w ich sprawach orzeczeń; powtórzył swój postulat wykonania orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej zapadłych w sprawach związanych z kryzysem,
• naruszenia prawa związane z odpowiedzią na kryzys migracyjny na granicy polsko-białoruskiej – Rzecznik wskazał na naruszające standardy konstytucyjne i międzynarodowe przepisy zezwalające na zawracanie cudzoziemców do Białorusi bez adekwatnej procedury, zawieszenie prawa do azylu, a także na poszerzenie uprawnień funkcjonariuszy do używania broni palnej przy jednoczesnym wprowadzaniu wyjątków od zasady ponoszenia odpowiedzialności karnej za spowodowanie śmierci człowieka, co jest niezgodne z konstytucyjnym prawem do życia,
• brak przepisów wyczerpująco gwarantujących humanitarne traktowanie i dostęp do obrońcy osób zatrzymanych i nadużywanie środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania,
• w zakresie ochrony praw więźniów Marcin Wiącek zwrócił uwagę na satysfakcjonującą współpracę z Ministerstwem Sprawiedliwości i Służbą Więzienną w postaci regularnych, trójstronnych spotkań oraz na tłumaczenie i wdrażanie szkoleniowe międzynarodowych standardów traktowania osób pozbawionych wolności; wskazał jednak, że w Kodeksie karnym nadal funkcjonuje niezgodny z orzecznictwem ETPC przepis umożliwiający wymierzenie dożywotniej kary pozbawienia wolności bez możliwości ubiegania się o warunkowe zwolnienie,
• przepisy Ustawy o radiofonii i telewizji, które nie gwarantują mediom publicznym należytej niezależności od władzy,
• niewykonane pozostaje orzeczenie ETPC zobowiązujące Polskę do wprowadzenia instytucjonalnych rozwiązań dla par jednopłciowych,
• Rzecznik zwrócił uwagę na brak waloryzacji wielu świadczeń i budzące wątpliwości kryteria przyznawania niektórych z nich, a także na skargi dotyczące braku dostępu do mieszkań komunalnych. Podkreślił w tym kontekście konstytucyjny obowiązek państwa do wspierania budownictwa socjalnego.

Dyskusja

Po przedstawieniu informacji członkowie komisji zadawali Rzecznikowi pytania.

W kwestii przekraczania granic i sytuacji cudzoziemców na granicy Marcin Wiącek podkreślił, że dla RPO fundamentalne jest to, aby wolności i prawa każdego człowieka, który podlega jurysdykcji RP, były szanowane. Jurysdykcji władzy podlega też osoba, która chce się dostać na terytorium RP, a także osoba, która dostała się na to nie niezgodnie z prawem.

- Inne uprawnienia ma człowiek, który przekroczył granicę w sposób zgodny z prawem, na przejściu granicznym, a inne uprawnienia ma człowiek, który przekroczył granicę nielegalnie. Natomiast Polska jest związana zarówno w Konstytucji, jak i standardach międzynarodowych i Unii Europejskiej przepisami, które odnoszą się do statusu ludzi, którzy przekroczyli granicę nielegalnie. (…) Istnieje cały kompleks przepisów prawa, orzecznictwa i standardów międzynarodowych oraz europejskich odnoszących się do osób, które przedostały się na terytorium kraju w sposób niezgodny z prawem i poszukują ochrony międzynarodowej – podkreślił RPO..

Obowiązkiem RPO jest sygnalizować władzy przypadki, w których te standardy są naruszane.

Odnosząc się do kwestii praw funkcjonariuszy i żołnierzy, Rzecznik wskazał, że temu zagadnieniu poświęcona jest odrębna część informacji rocznej. W Biurze Rzecznika działa Wydział ds. Żołnierzy i Funkcjonariuszy. Jego pracownicy bardzo często rozmawiają również z żołnierzami i funkcjonariuszami pełniącymi służbę na granicy polsko-białoruskiej. Nie ulega wątpliwości, że żołnierze i funkcjonariusze mają obowiązek ochrony integralności terytorialnej RP, natomiast z drugiej strony zdarzają się sytuacje, w których na terytorium Polski znajdują się osoby potrzebujące wsparcia, np. dzieci, które przedostają się bez opieki. W takich sytuacjach Rzecznik jest zobowiązany wymagać od władzy, aby wolności i prawa tych osób były szanowane. Nie są to osoby, których pobyt na terytorium RP oznacza naruszenie integralności terytorialnej państwa. Są to dwie odrębne sytuacje.

- Nie ma w tej chwili możliwości przekroczenia granicy polsko-białoruskiej legalnym przejściem granicznym – dodał Rzecznik.

Odpowiadając na pytanie o problemy związane z nowymi technologiami, Marcin Wiącek wskazał, że działalność Rzecznika jest przede wszystkim ukierunkowana skargami obywateli. Analizowanie skarg i występowanie w zgłaszanych sprawach to podstawowe zadanie RPO. Dlatego kwestie nowych technologii były podejmowane przez Biuro RPO w ramach wskazywanych w skargach, jak również poprzez przedstawianie opinii do przedkładanych projektów ustaw.

W sprawie pytania dotyczącego renty wdowiej, Rzecznik podkreślił, że problemy zgłaszane w skargach dotyczą np. kryterium maksymalnie 5 lat od śmierci małżonka przed wejściem w wiek emerytalny. Jest to sztywne kryterium liczone co do dnia, dlatego część obywateli czuje się pokrzywdzonych w stosunku do osób o bardzo podobnej sytuacji.

W dyskusji RPO wyjaśnił również swoje kompetencje dotyczące procesu wyborczego. Nawiązał do wystąpienia, które skierował do Sądu Najwyższego dotyczącego rozpatrywania protestów wyborczych. Zapowiedział również przedstawienie raportu dotyczącego prawa wyborczego i potrzebnych zmian.

Na pytanie o sprawę aresztowanych ks. Michała O. i dwóch urzędniczek MS Marcin Wiącek odpowiedział, że w informacji rocznej jest wiele na ten temat. Wynik analiz całej sprawy BRPO został przedstawiony w obszernych raportach dla MS i MSWiA oraz - w zakresie, w jakim to było możliwe - opublikowany przez RPO. 

Pewne działania można ocenić jako niehumanitarne traktowanie, ale takie sytuacje wobec osób zatrzymanych i aresztowanych mają od lat charakter systemowy. Nie można zaś uznać, aby doszło do tortur w takim znaczeniu, jak to definiują standardy międzynarodowe i orzecznictwo, bo w Polsce definicji tortur nie ma. Marcin Wiącek podkreślił, że obaj ministrowie przyjęli raport RPO ze zrozumieniem. Ministerstwo Sprawiedliwości zapowiedziało wiele zmian odnoszących się do deficytów przepisów, jakie regulują status osób zatrzymanych i aresztowanych.