Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Rzecznik Praw Obywatelskich podjął z urzędu sprawę osoby wykorzystywanej i poniżanej w jej domu przez patostreamerów
• Wykorzystując nieporadność życiową, chorobę i nieświadomość tej osoby, prowadzą oni transmisję w internecie  - z czego czerpią zyski 
• Budzi to zastrzeżenia RPO z punktu widzenia art. 30 Konstytucji, zgodnie z którym przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela
• Sprawę należy też postrzegać z perspektywy poszanowania prawa do ochrony życia prywatnego (art. 47 Konstytucji) i prawa do ochrony danych osobowych (art. 51 Konstytucji)
• AKTUALIZACJA: W KRRiT jest już prowadzone postępowanie wyjaśniające na podstawie skargi widza - odpowiada przewodniczący KRRiT Maciej Świrski
• Podziela on pogląd, że prezentowane treści urągają ludzkiej godności, znieważają i poniżają człowieka życiowo niezaradnego, ośmieszają go, upubliczniają jego wizerunek i inne dane osobowe

RPO Marcin Wiącek wystąpił w tej kwestii do Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, Urzędu Ochrony Danych Osobowych oraz Prokuratury Rejonowej w Białymstoku.

Rzecznik Praw Obywatelskich z urzędu podjął sprawę wykorzystywania znanej osoby przez tzw. patostreamerów. Sprawę przedstawiono 13 października 2022 r. w programie TVP „Sprawa dla reportera".

Zaniepokojenie RPO wzbudziło publiczne udostępnienie wizerunku pana K. w nagraniach i przedstawiania go w sposób bardzo niekorzystny, wprost pozbawiający godności.

Z analizy materiałów mediów wynika, że w mieszkaniu i na posesji tej osoby znajdują się kamery z nagrywaniem dźwięku. Wykorzystywane są one do transmisji internetowej życia tej osoby i współlokatorów. Treści nagrań często mają charakter wulgarny, przemocowy, a przede wszystkim uwłaczający godności tej osoby.

Nagrania są udostępniane na znanym kanale i w portalach społecznościowych zarządzanych przez osobę prywatną. Według mediów w niecało 2 lata było 77 mln wyświetleń, a wykorzystujący nagrania zarabiają na tym.

Osoba, której nagrania dotyczą, nie jest świadoma sytuacji, w jakiej się znajduje. Media podkreślają jej zależność od zarządzających kanałem i portalami społecznościowymi oraz nieświadomość zysków uzyskiwanych przez udostępniających jej wizerunek (osoby o ograniczonej poczytalności).

RPO, jako organ stojący na straży praw i wolności, od wielu lat podejmuje działania, które mają na celu zwalczanie mowy nienawiści w przestrzeni publicznej. Obserwując postępującą radykalizację języka debaty publicznej i nowe zagrożenia, RPO niezmiennie apeluje o szacunek dla godności drugiego człowieka, będącej nieprzekraczalną granicą wolności wypowiedzi.

Jednym ze zjawisk budzących szczególne obawy Rzecznika jest rozprzestrzeniająca się patologia w sieci. Coraz poważniejszym problemem, zwłaszcza w kontekście wychowania młodych ludzi, staje się publikowanie w przestrzeni internetowej materiałów patostreamingowych. Chodzi o wulgarne, poniżające, pełne przemocy fizycznej i słownej treści, nierzadko nagrywane pod wpływem alkoholu lub innych środków odurzających, z lekceważeniem prawa i zasad współżycia społecznego oraz niosące demoralizujący przekaz. 

Opisywana sprawa budzi zastrzeżenia RPO, przede wszystkim z punktu widzenia art. 30 Konstytucji RP. Stanowi on:  „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela”. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. Jak wskazał Trybunał Konstytucyjny, konsekwencją konstytucyjnej deklaracji nienaruszalności godności człowieka jest jej bezwzględna ochrona. Naruszenie godności człowieka jest zatem z definicji nielegalne, a w razie jego stwierdzenia nie zachodzi konieczność oceny, czy można je uznać za usprawiedliwione w świetle art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Sprawę tę należy również postrzegać z perspektywy poszanowania prawa do ochrony życia prywatnego (art. 47 Konstytucji) i prawa do ochrony danych osobowych (art. 51 Konstytucji).  Określają one dwa prawa podmiotowe: prawo jednostki do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz prawo decydowania o swoim życiu osobistym. Prawo do prywatności w aspekcie związanym z wolnością decydowania o sobie jest silnie związane z godnością człowieka. Rozwinięcie prawa do decydowania o swoim życiu osobistym zawiera art. 51 ust. 1 Konstytucji, który przewiduje, że nikt nie może być obowiązany inaczej niż na podstawie ustawy do ujawniania informacji dotyczących jego osoby. 

Pismo do UODO

Analizując sprawę z punktu widzenia poszanowania prawa do ochrony danych osobowych i prawa do prywatności, a także poszanowania godności człowieka, Rzecznik powziął poważne wątpliwości co do zgodności z prawem upublicznienia wizerunku osoby, o której mowa.

Zgodnie z art. 9 RODO zabrania się przetwarzania szczególnych kategorii danych osobowych, w tym danych biometrycznych (a zatem m. in. wizerunku twarzy), chyba że osoba, której dane dotyczą, wyraziła wyraźną zgodę na przetwarzanie tych danych osobowych. Zgoda oznacza dobrowolne, konkretne, świadome i jednoznaczne okazanie woli, którym osoba, której dane dotyczą, w formie oświadczenia lub wyraźnego działania potwierdzającego, przyzwala na przetwarzanie dotyczących jej danych osobowych.

Wydaje się wątpliwe, aby skuteczną podstawą przetwarzania danych osobowych w opisanym przypadku mogła być zgoda tej osoby.

W doktrynie wskazuje się, że traktowanie oświadczenia o zgodzie jako zbliżonego do oświadczenia woli prowadzi do wniosku, iż nieważna jest zgoda udzielona przez osobę znajdującą się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie woli (np. przez osobę chorą, niedorozwiniętą, znajdującą się pod wpływem alkoholu lub środków odurzających itp.), podobnie jak zgoda udzielona w wyniku istotnego błędu, podstępu lub posłużenia się groźbą bezprawną.

RPO zwraca się zatem do prezesa UODO Jana Nowaka o wszczęcie postępowania administracyjnego w przedmiocie naruszenia przepisów o ochronie danych osobowych odnośnie do przetwarzania danych dotyczących osoby, o której mowa.

Pismo do KRRiT

W ocenie RPO audycja TVP mogła naruszać także art. 18 ust. 1 ustawy z 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji. Zgodnie z tym przepisem audycje i przekazy nie mogą propagować m. in. postaw i poglądów sprzecznych z prawem, moralnością i dobrem społecznym. W szczególności nie mogą zawierać treści nawołujących do nienawiści lub przemocy lub dyskryminujących ze względu na płeć, rasę, kolor skóry, pochodzenie etniczne lub społeczne, cechy genetyczne, język, religię lub przekonania, poglądy polityczne lub wszelkie inne poglądy, przynależność państwową, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną. Szczególne obowiązki spoczywają tu na mediach publicznych, których programy zgodnie z art. 21 ust. pkt 5a ustawy „powinny sprzyjać integracji społecznej, w tym przeciwdziałać wykluczeniu społecznemu”.

Zgodnie z ustawą z 11 sierpnia 2021 r. o zmianie ustawy o radiofonii i telewizji oraz ustawy o kinematografii, zwalczanie patostreamingu należy do zadań KRRiTV. Ustawa zabrania umieszczania na platformach udostępniania wideo stworzonych przez użytkowników lub innych przekazów m.in. zagrażających prawidłowemu fizycznemu, psychicznemu lub moralnemu rozwojowi małoletnich, w szczególności zawierających treści pornograficzne lub w sposób nieuzasadniony eksponujących przemoc, bez stosowania skutecznych zabezpieczeń technicznych.

Rzecznik prosi przewodniczącego KRRiT Macieja Świrskiego o zbadanie  tej sprawy w ramach konstytucyjnych i ustawowych kompetencji.

Pismo do prokuratury

W piśmie do Prokuratury Rejonowej w Białymstoku Biuro RPO podkreśla, że patostreamerzy naruszają nie tylko dobra osobiste osób występujących w publikowanych nagraniach, ale także zagrażają dobrom ogólnospołecznym. 

Wówczas zastosowanie znajdują przepisy prawa karnego, przewidujące odpowiedzialność za czyny zabronione. Wielu czynom realizowanym w ramach patostreamów przypisać można bowiem charakter chuligański (art. 115 § 21 Kodeksu karnego). 

BRPO prosi prokuraturę o poinformowanie o postępowaniach prowadzonych w tej sprawie.

Odpowiedź przewodniczącego KRRiT Macieja Świrskiego 

Wnikliwie zapoznałem się z Pańskim wystąpieniem z 28 października 2022 r. (VII.712.3.2022.DZ). Podzielam wyrażony przez Pana pogląd, iż treści prezentowane na platformie YouTube na kanale pn. (…) urągają ludzkiej godności, znieważają i poniżają człowieka życiowo niezaradnego, ośmieszają go, upubliczniają jego wizerunek i inne dane osobowe, a ponadto osoby je zamieszczające czerpią z tego upublicznienia korzyści materialne.

Zgodnie z przepisem zawartym w art. 47o ust. 2 ustawy o radiofonii i telewizji dostawca platformy udostępniania wideo jest zobowiązany do stosowania środków' przeciwdziałających udostępnianiu treści nawołujących do nienawiści, jak wskazane powyżej i wymienione w art. 47o ust. 1 ww. ustawy.

Dostawca platformy udostępniania wideo, którym jest YouTube, podlega irlandzkiej jurysdykcji. W związku z powyższym, uwzględniając postanowienia zawarte w art. la ust. 5 i 6 przywołanej wyżej ustawy, skierowałem do regulatora rynku medialnego w Irlandii, Broadcasting Authority of Ireland (BAI), wezwanie do podjęcia przez ten organ działań, które doprowadzą do usunięcia materiałów wideo udostępnionych przez użytkowników kanałów pn. (…).

Co do kwestii poruszenia sytuacji życiowej p. (…)  w audycji wyemitowanej w programie TVP 1 i zilustrowania jej nagraniem pochodzącym z ww. kanałów umieszczonych na platformie YouTube informuję, że w KRRiT jest już prowadzone postępowanie wyjaśniające na podstawie skargi otrzymanej od widza. Obecnie do Zarządu TYP skierowana została prośba o uzupełnienie przedstawionego stanowiska i odniesienie się również do pisma otrzymanego 2 listopada 2022 roku od Pana Rzecznika. 

Pragnę przy tym zaznaczyć, iż twórcy audycji telewizyjnej pt. Sprawa dla reportera, o czym poinformowali w swojej odpowiedzi na skargę widza, chcieli zwrócić uwagę opinii publicznej na niezmiernie niebezpieczne zjawisko społeczne, jakim jest wykorzystywanie ludzi chorych, niezaradnych życiowo, którzy z różnych powodów znaleźli się w ekstremalnie trudnym położeniu. Grupa tzw. patostreamerów szeroko relacjonując informacje na ich temat w różnych portalach internetowych, naruszając przy tym godność tych ludzi i ich wszelkie dane osobowe oraz wykorzystując ich sytuację, zarówno tę życiową jak i zdrowotną, czerpie z tego procederu znaczne korzyści majątkowe.

Wyrażam przekonanie, że w takich sytuacjach ważne jest działanie solidarne z Krajową Radą Radiofonii i Telewizji, w tym powiadamianie właściwych organów' porządku publicznego w interesie służącym osobom wykorzystywanym w tych niecnych celach oraz służącym ogółowi obywateli, w tym osób nieletnich.

Na koniec chciałbym poinformować, iż skierowałem wniosek o podjęcie działań w związku z ww. treściami umieszczonymi na platformie YouTube do nowo powołanej komórki - Centralnego Biura Zwalczania Cyberprzestępczości, które w ramach swoich zadań ma m.in. zwalczanie różnych przejawów nawoływania do nienawiści w sieci.

O końcowych efektach działań i ustaleniach poinformuję Pana Rzecznika w odrębnej korespondencji.

VII.712.3.2022