Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Sprawę cywilną może prowadzić jeden  sędzia, a nie trzech, tylko jeśli wszczęto ją po 3 lipca 2021 r. – kiedy weszła  w życie odpowiednia zmiana prawa 
• To konkluzja stanowiska Rzecznika Praw Obywatelskich dla Sądu Najwyższego, który bada pytanie prawne w takiej sprawie
• Zmiany pozbawiają społeczeństwo istotnych gwarancji procesowych i  mogą grozić nieważnością postępowań
• RPO wskazuje na standardy konstytucyjne oraz niezgodność z Europejską Konwencją Praw Człowieka 

Rzecznik przyłączył się do pytania prawnego sądu, zadanego Izbie Cywilnej Sądu Najwyższego. 

Zagadnienie prawne przedstawił SN Sąd Okręgowy w Katowicach, badając apelację sprawy cywilnej. Nabrał on wątpliwości, czy odpowiedni przepis  ustawy „kowidowej” z 28 maja 2021 r.  ma zastosowanie do spraw wszczętych przed jej wejściem w życie tej ustawy i w których wyznaczono już został skład trzech sędziów. Według noweli w stanie epidemii oraz rok po jego zakończeniu sądy cywilne mają orzekać w składach jednoosobowych.

RPO przedstawił SN (sygn. akt III CZP 73/21)  następujące stanowisko:

Art. 15zzs1 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych w brzmieniu ustalonym art. 4 ustawy z 28 maja 2021 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, zmieniający skład sądu rozpoznającego sprawę ze składu trzech sędziów na skład jednego sędziego oraz upoważniający prezesa sądu do  zarządzenia rozpoznania sprawy w dotychczasowym składzie, nie ma zastosowania do spraw wszczętych przed wejściem w życie tej ustawy, w których wyznaczony już został skład trzech sędziów.

Uzasadnienie stanowiska RPO

W ocenie RPO zmiany budzą zasadnicze wątpliwości z punktu widzenia zgodności ze standardem konstytucyjnym oraz standardem wynikającym z wiążącego Polskę prawa międzynarodowego mającego pierwszeństwo przed ustawą (art. 91 ust. 2 Konstytucji RP). Nie były one też konieczne dla ochrony zdrowia w stanie epidemii.

Przyjęcie, że ustawa z 28 maja 2021 r. będzie miała zastosowanie również do spraw wszczętych przed jej wejściem w życie, prowadziłoby do niedającej się usunąć kolizji z art. 2 Konstytucji RP, art. 45 ust. 1 Konstytucji RP oraz z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, a także art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.

Swoboda ustawodawcy kształtowania procedur sądowych nie oznacza dopuszczalności rozwiązań arbitralnych, które ponad miarę ograniczają prawa procesowe strony, których realizacja stanowi przesłankę prawidłowego i sprawiedliwego rozstrzygnięcia sprawy. Jeżeli więc ograniczenie uprawnień procesowych strony jest zbędne -,z punktu widzenia zamierzonych przez ustawodawcę celów, takich jak zapewnienie większej efektywności postępowania i jego szybkości, a jednocześnie godzi w reguły sprawiedliwości proceduralnej i prowadzi do pogłębienia ryzyka arbitralnego rozstrzygania sprawy – to w tego rodzaju wypadkach dochodzi do naruszenia gwarancji konstytucyjnych związanych z prawem do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji).

Z zasady ochrony zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa, gwarantowanej przez art. 2 Konstytucji, wynika, że adresaci norm prawnych mają prawo oczekiwać, że przepis nie zostanie zmieniony na ich niekorzyść w sposób arbitralny i zaskakujący. Gwarancja ta ma szczególnie istotne znaczenie dla fundamentalnego w demokratycznym państwie prawnym prawa jednostki do sądu.

Wprowadzone  rozwiązania są nieproporcjonalne i godzą w istotne gwarancje procesowe stron - przede wszystkim prawo do rozpoznania sprawy przez właściwy, bezstronny i niezawisły sąd. W konsekwencji może to uzasadniać także zarzut nieważności postępowania w świetle art. 379 pkt 4 k.p.c. A nieważność zachodzi, gdy skład sądu orzekającego był sprzeczny z przepisami prawa, a więc z ogółem przepisów regulujących postępowanie przed sądem. 

Mając na uwadze, że przepis wymuszający zmianę już  ukształtowanych składów orzekających pozostaje w kolizji ze standardem wynikającym z art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, sąd może rozpoznać zawisłą przed nim sprawę, stosując regułę kolizyjną zawartą w art. 91 ust. 2 Konstytucji RP - na podstawie przepisów procesowych, które obowiązywały w dniu wszczęcia postępowania w sprawie i z uwagi na potrzebę ochrony wartości konstytucyjnych - wywodzonych z art. 2 Konstytucji RP oraz praw obywatelskich wynikających z art. 45 ust. 1 Konstytucji. 

Przemawia za tym obowiązująca także w stanie epidemii i nieuchylona omawianą nowelizacją zasada ustrojowa wynikająca z art. 47b § 1 u.s.p., w świetle której zmiana składu orzekającego może nastąpić tylko w przypadku niemożności rozpoznania sprawy w dotychczasowym składzie albo długotrwałej przeszkody w rozpoznaniu sprawy w dotychczasowym składzie.

(całość argumentacji prawnej RPO w załączniku poniżej)

VII.510.131.2021