Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• W ciągu dwóch lat ten sam sąd wydał dwa analogiczne orzeczenia spadkowe po tym samym spadkodawcy
• Spadkobiercy nie mogą legitymować się jednoznacznym potwierdzeniem uprawnień z tytułu dziedziczenia
• To zaś uniemożliwia swobodne dysponowanie majątkiem 
• Jedynym wyjściem jest uchylenie drugiego z wydanych orzeczeń przez Sąd Najwyższy

Dlatego Rzecznik Praw Obywatelskich złożył w tej sprawie skargę nadzwyczajną do SN.

W 2005 r. Sąd Rejonowy z wniosku Gminy Miejskiej orzekł, że spadek po zmarłym nabyli na podstawie ustawy: żona (w jednej czwartej części) oraz czworo ich dzieci (po 3/16 części każde). Postanowienie to uprawomocniło się na poziomie I instancji, gdyż żaden z uczestników nie złożył apelacji.

W 2007 r. ten sam sąd, na wniosek jednej z córek, wydał identyczne postanowienie. Także to postanowienie uprawomocniło się wobec niezłożenia apelacji.

Rzecznik zaskarżył drugie z wydanych orzeczeń, jako zapadłe wskutek rażącego naruszenia prawa procesowego. Sprawa spadku została bowiem rozstrzygnięta w 2005 r.  Doszło zatem do rażącego naruszenia prawa procesowego i w efekcie tzw.  naruszenia powagi rzeczy osądzonej. Prawo przewiduje bowiem zakaz prowadzenia kolejnego postępowania w tej samej sprawie.

Doprowadziło to do sytuacji, w której funkcjonują dwa prawomocne postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku po tej samej osobie. Taki stan prawny winien być kwalifikowany jako naruszenie zasad i praw określonych w Konstytucji.

Doszło do naruszenia konstytucyjnej zasady zaufania do państwa oraz zasady bezpieczeństwa prawnego, wywodzonych z art. 2 Konstytucji. Spadkobiercy mają prawo oczekiwać, że w przypadku skierowania wniosku o ponowne rozpoznanie tej samej sprawy, sąd będzie respektował uprzednie uprawomocnienie się rozstrzygnięcia stwierdzającego nabycie spadku.

Sąd musi dochować należytej czujności procesowej, by uniknąć prowadzenia postępowania dotyczącego stwierdzenia nabycia spadku po danej osobie bez odniesienia się do wcześniejszego rozpoznania tożsamej sprawy.

Rzecznik dostrzega również naruszenie prawa do sądu, które gwarantuje art. 45 ust. 1 Konstytucji.  W sytuacji wydania dwóch prawomocnych postanowień spadkowych nie sposób uznać, aby uczestnicy postępowania sądowego uzyskali wiążące rozstrzygnięcie, a co za tym idzie, aby ich prawo do sądu zostało należycie zrealizowane.

Ponadto doszło do naruszenia konstytucyjnego prawa dziedziczenia. Zgodnie z art. 64 ust 1 i 2 Konstytucji każdy ma prawo do własności, innych praw majątkowych i prawo dziedziczenia, a prawa te podlegają równej dla wszystkich ochronie prawnej. Art. 21 ust. 1 Konstytucji chroni własność oraz prawo dziedziczenia

W przypadku dwóch prawomocnych postanowień o nabyciu spadku po tej samej osobie spadkobiercy nie mogą legitymować się jednoznacznym sądowym potwierdzeniem uprawnień nabytych z tytułu dziedziczenia. Ma to daleko idące konsekwencje, m. in. w ewentualnym postępowaniu o dział spadku, jak również w postępowaniu wieczystoksięgowym czy administracyjnym. Ochrona gwarantowana w Konstytucji staje się wtedy iluzoryczna.

Zaskarżone postanowienie sądu nie może być uchylone lub zmienione w trybie innych nadzwyczajnych środków zaskarżenia. Jedynym środkiem pozwalającym na wyeliminowanie z obrotu prawnego drugiego postanowienia spadkowego jest skarga nadzwyczajna.

Rzecznik składa ją do Izby Cywilnej SN jako właściwej w sprawach z zakresu prawa cywilnego. Zgodnie z art. 26 ustawy o SN z 8 grudnia 2017 r. rozpatrywanie skarg nadzwyczajnych należy do właściwości Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych, utworzonej po zmianie ustawy o SN w 2017 r. Jednak w uchwale z 23 stycznia 2020 r. połączone Izby: Cywilna, Karna oraz Pracy i Ubezpieczeń Społecznych SN stwierdziły, że sprzeczność składu sądu z przepisami prawa zachodzi także wtedy, gdy w składzie sądu bierze udział osoba powołana na urząd sędziego SN na wniosek KRS ukształtowanej według ustawy z grudnia  2017 r. A cały skład tej Izby powołano w sposób opisany w tej uchwale SN. W jej świetle postępowania Izby po tym dniu dotknięte byłyby wadą nieważności.

Rzecznik złożył dotychczas 25 skarg nadzwyczajnych. Do Biura RPO wpłynęło ok. 8 tys. wniosków o wystąpienie z taką skargą (w tym ponad 2 tys. w sprawach cywilnych). Wprowadzenie skargi nadzwyczajnej w 2018 r. spowodowało dodatkowe obciążenie Biura RPO, bez zwiększenia jego finansowania.

IV.7000.261.2020