Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Rzecznik Praw Obywatelskich, analizując liczne sprawy zgłaszane przez obywateli, zwrócił uwagę na wątpliwości dotyczące zgodności z Konstytucją RP niektórych przepisów kodeksu postępowania karnego regulujących zasady orzekania i przedłużania tymczasowego aresztowania.

Tymczasowe aresztowanie jest najważniejszym i jednocześnie najbardziej kontrowersyjnym środkiem zapobiegawczym i środkiem przymusu. Prowadzi bowiem do daleko idących ograniczeń w korzystaniu z praw i wolności, przez co staje się podobne do kary pobawienia wolności. Różnica między tymczasowym aresztowaniem a karą pozbawienia wolności jest jednak fundamentalna. Tymczasowe aresztowanie jest stosowane na etapie, kiedy nie można jeszcze stwierdzić pociągnięcia sprawcy do odpowiedzialności karnej. Podstawą do stosowania środków zapobiegawczych jest wynikające z zebranego materiału dowodowego duże prawdopodobieństwo, że oskarżony (podejrzany) popełnił przestępstwo. Natomiast kara pozbawienia wolności jest wymierzana i wykonywana na podstawie prawomocnego wyroku sądu, a więc w sytuacji, gdy przestępny charakter czynu został sprawcy przypisany.

Rzecznik zakwestionował we wniosku do Trybunału Konstytucyjnego przepis pozwalający na zastosowanie tymczasowego aresztowania tylko z powodu surowości kary grożącej podejrzanemu, także wówczas, gdy nie ma ryzyka, że podejrzany będzie utrudniał postępowanie. Wątpliwości budzi również możliwość przedłużania tymczasowego aresztowania bez określenia górnej granicy lub wskazania szczegółowych przesłanek uzasadniających jego przedłużenie. Przedłużanie tymczasowego aresztowania tylko dlatego, że sąd pierwszej instancji orzekł o winie, bez spełnienia jakichkolwiek dodatkowych przesłanek, prowadzić musi do naruszenia zasady domniemania niewinności. Polski proces karny nie pozwala na obalenie domniemania niewinności przez nieprawomocny wyrok sądu. Nie można wykluczyć przecież, że wyrok zostanie zmieniony przez sąd drugiej instancji na korzyść oskarżonego. Niedopuszczalne jest stosowanie pozbawienia wolności, które jest tymczasowym aresztowaniem tylko formalnie, zaś materialnie jest karą.

W ocenie Rzecznika optymalnym rozwiązaniem byłoby określenie w kodeksie postępowania karnego maksymalnego okresu tymczasowego aresztowania i jednocześnie wskazanie ściśle określonych przesłanek pozwalających w nadzwyczajnych przypadkach wykroczyć poza granice określone w przepisie.