Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Strzeżony ośrodek dla cudzoziemców w Wędrzynie nie spełnia podstawowych gwarancji przeciwdziałania nieludzkiemu i poniżającemu traktowaniu osób pozbawionych wolności 
• Konieczne jest zdecydowane obniżenie pojemności placówki do liczby umożliwiającej właściwą pracę z cudzoziemcami
• Obecne warunki są nie do zaakceptowania w świetle minimalnych standardów ochrony praw cudzoziemców 

20–21 stycznia 2022 r. dr Hanna Machińska, zastępczyni rzecznika praw obywatelskich, Przemysław Kazimirski, dyrektor Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur w BRPO i Marcin Sośniak, wicedyrektor  Zespołu ds. Równego Traktowania w BRPO, przeprowadzili trzecią wizytację tymczasowego Strzeżonego Ośrodka w Wędrzynie, podległego Ośrodkowi dla Cudzoziemców w Krośnie Odrzańskim. 

Wizytacja w ośrodku (gdzie w listopadzie 2021 r. doszło do buntu) była ukierunkowana na sprawdzenie warunków detencji i traktowania osób pozbawionych wolności. W szczególnym zainteresowaniu wizytujących pozostawały kwestie ewentualnych zmian w funkcjonowaniu placówek wprowadzonych od czasu pierwszej wizytacji przeprowadzonej 18-21 października 2021 r.

Wizytujący przeprowadzili rozmowy z naczelnikiem SOC w Krośnie Odrzańskim oraz z naczelnikiem TSOC w Wędrzynie. Dokonali oglądu wybranych pomieszczeń oraz odbyli rozmowy indywidualne z cudzoziemcami. 

W chwili rozpoczęcia wizytacji TSOC w Wędrzynie przebywało 593 cudzoziemców. Tego dnia 8 osób zostało zwolnionych do ośrodka otwartego. 

Wizytujący nie odnotowali zmian dotyczących materialnych warunków detencji cudzoziemców. Największym i utrzymującym się od początku problemem jest jego przeludnienie. Cudzoziemcy zakwaterowani się w pokojach 24-osobowych. Takie zagęszczenie uniemożliwia w praktyce realizację szeregu uprawnień cudzoziemców umieszczonych w ośrodku, sprowadzając tym samym funkcjonowanie placówki do funkcji izolacyjnej. 

Nieakceptowalna jest wprowadzona norma powierzchniowa umożliwiająca zakwaterowanie cudzoziemców w ośrodkach strzeżonych na powierzchni 2 m2 na jedną osobę. Jest ona niższa nawet niż przypadająca na jednego osadzonego w jednostkach penitencjarnych (w Polsce to 3 m2 - europejskim standardem są 4 m2). 

Warto odwołać się do rekomendacji Europejskiego Komitetu Zapobiegania Torturom (CPT), określającej powierzchnię 4m2 jako standard minimalny. Po raz pierwszy Komitet  wezwał do jej wprowadzenia w Polsce w raporcie z wizyty w 1996 r. W każdym kolejnym raporcie Komitet powtarzał to zalecenie, wskazując, że i polska norma 3 m2 nie oferuje satysfakcjonującej przestrzeni życiowej, w szczególności w celach o względnie małym rozmiarze. 

Również infrastruktura ośrodka w Wędrzynie wciąż nie stwarza odpowiednich warunków bezpieczeństwa zarówno dla samych cudzoziemców, jak i funkcjonariuszy. Mimo powtarzanego od pierwszej wizytacji zalecenia usunięcia drutu ostrzowego, rozwiniętego na wewnętrznej stronie spacerniaków, nic się nie zmieniło. Poza zagrożeniem bezpieczeństwa, potęguje on opresyjny charakter placówki.

Na zły obraz placówki wyłaniający się z wizytacji ma także wpływ zły stan psychiczny cudzoziemców, którzy w rozmowach wskazywali na ten aspekt. Niestety, ocena pracy zatrudnionego w placówce psychologa dokonana przez cudzoziemców, jest także zła. Wskazywali, że nie ma on czasu na gruntowną analizę zgłaszanych przez nich zaburzeń, potęgowanych nota bene koniecznością długotrwałego przebywania w tak zaludnionym ośrodku.

Wizytujący zdają sobie sprawę, że lawinowy wzrost liczby cudzoziemców przekraczających granicę białorusko-polską w sposób nieuregulowany wymagał podjęcia działań nadzwyczajnych, w tym przygotowania odpowiedniej liczby miejsc w ośrodkach dla cudzoziemców w zasadzie z dnia na dzień. 

Niestety, wybór koszar dla wojska zlokalizowanych na terenie czynnego poligonu wojskowego jako ośrodka dla cudzoziemców rażąco narusza prawa migrantów. Tym bardziej po prawie pięciu miesiącach jego istnienia nie można tolerować stosowania detencji administracyjnej cudzoziemców w warunkach, jakimi dysponuje ta placówka. 

Dalsze funkcjonowanie placówki o takiej pojemności nie jest w stanie zagwarantować wypełniania wszystkich obowiązków ciążących na prawidłowo funkcjonującym ośrodku. 

W tym kontekście RPO podkreśla, że pobyt w strzeżonym ośrodku dla cudzoziemców co do zasady powinien być zawsze stosowany jako środek ultima ratio, a warunki detencji nie mogą powodować dodatkowych dolegliwości dla osób w niej umieszczonych.

Niestety, ośrodek w Wędrzynie nie wypełnia żadnej z tych podstawowej gwarancji przeciwdziałania nieludzkiemu i poniżającemu traktowaniu osób pozbawionych wolności. Warunki w nim panujące nie są do zaakceptowania w świetle minimalnych standardów ochrony praw cudzoziemców w detencji.

Dlatego przedstawiciele RPO uważają za konieczne zdecydowane obniżenie pojemności placówki do takiej liczby, która umożliwi właściwą pracę z przebywającymi w niej cudzoziemcami. 

Niemniej jednak, mając na uwadze fakt, że decyzja o zmniejszeniu pojemności ośrodka musi zapaść na szczeblu centralnym, na którym trzeba także podjąć decyzję o przygotowaniu miejsc dla cudzoziemców z Wędrzyna, wizytujący zalecili naczelnikowi TSOC podjęcie działań doraźnych, które dają szansę poprawić w jakimś stopniu sytuację osób przebywających w ośrodku. 

Są wśród nich następujące rekomendacje:
•    poszerzenie oferty zajęć rekreacyjno-sportowych, dzięki którym możliwe będzie rozładowanie napiętej atmosfery wśród cudzoziemców. Wizytujący zaproponowali doposażenie placówki w stoły do ping-ponga przeznaczone do użytku zewnętrznego, urządzenia do ćwiczeń fizycznych oraz stworzenie boiska sportowego,
•    usunięcie drutu ostrzowego concertina z wewnętrznych części placów spacerowych zlokalizowanych przed poszczególnymi oddziałami, potęgującego opresyjny charakter placówki,
•    zwiększenie co najmniej do dwóch liczby psychologów oraz lekarzy wykonujących obowiązki na rzecz cudzoziemców w placówce. Deficyty ujawniane od początku istnienia placówki, wymagają działań, które zapobiegną degradacji zdrowia fizycznego i psychicznego osób w detencji. KMPT podkreśla, że strzeżone ośrodki dla cudzoziemców, podobnie jak innego typu miejsca detencji, muszą dawać gwarancję należytej dbałości o stan zdrowia osób pozbawianych w nich wolności. W żadnym razie nie może być on gorszy po zwolnieniu z detencji w porównaniu ze stanem w dniu przyjęcia do jednostki. W przeciwnym razie na państwie polskim ciążyć będzie odpowiedzialność odszkodowawcza z tego tytułu,
•    poprawa realizacji obowiązku informowania cudzoziemców o stanie postępowania (procedura udzielenia ochrony międzynarodowej, procedura deportacyjna). Wizytujący oraz naczelnik ośrodka wiążą w tej mierze nadzieję z powołaniem tzw. zespołu ekspertów spośród funkcjonariuszy SG, którzy prowadziliby rozmowy z cudzoziemcami służące deeskalacji napięć. Jak wskazał naczelnik SOC, pierwsze wizyty zespołu w Wędrzynie spodziewane są w kilku najbliższych tygodniach. Takie działanie ma bez wątpienia szansę rozładowania napięcia, które poza warunkami bytowymi wzmagane jest także brakiem rzetelnej informacji zarówno co do procedur, jak i ich aktualnego stanu,
•    doposażenie placówki w odzież (w szczególności obuwie) jak również w gry i książki (w tym do nauki języka polskiego).
•    przypomnienie funkcjonariuszom działu ochrony podstawowego obowiązku traktowania cudzoziemców w sposób respektujący ich godność. Wizytujący odebrali w tej mierze pojedyncze niepokojące sygnały o stosowaniu zwrotów niecenzuralnych przez funkcjonariuszy SG w stosunku do cudzoziemców,
•    zrewidowanie potrzeb żywieniowych cudzoziemców w celu optymalnego doboru posiłków oferowanych w placówce do zróżnicowanych warunków wynikających zarówno z regionu ich pochodzenia, jak i wyznawanej religii.

Wizytujący, którzy mieli okazję przyjrzeć się procedurom towarzyszącym zwalnianiu cudzoziemców z ośrodka strzeżonego, zwrócili ponadto uwagę na niewłaściwy sposób informowania osób zwalnianych o konieczności stawienia się w ośrodku otwartym i brakiem środków na pokrycie przez zwalnianych kosztów podróży do takiego ośrodka. Obie kwestie będą przedmiotem dalszych generalnych interwencji RPO.  

Wnioski mają charakter wstępny. Dalsze obserwacje i rekomendacje KMPT, mające na celu poprawę sytuację cudzoziemców przebywających w detencji administracyjnej w ośrodkach strzeżonych w Polsce, zostaną przedstawione w późniejszym terminie w raporcie tematycznym KMPT.

KMP.572.1.2021