Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Senacka komisja bada petycję w sprawie wykonania wyroku Trybunału Konstytucyjnego ws. tzw. "wcześniejszych emerytów"  
• Zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich Stanisław Trociuk przekazał opinię w tej sprawie przewodniczącemu senackiej Komisji Petycji Robertowi Mamątowowi

Chodzi o stanowisko do petycji P 11-06/23 - postulującej podjęcie inicjatywy ustawodawczej dotyczącej zmiany ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w celu wprowadzenia przepisu o niestosowaniu art. 25 ust. 1b wobec wszystkich ubezpieczonych, bez względu na rok urodzenia, którzy przeszli na wcześniejsze emerytury przed 1 stycznia 2013 r.

Zgodnie z art. 25 ust. 1b ustawy, jeżeli ubezpieczony pobrał emeryturę częściową lub emeryturę na podstawie przepisów art. 46, 50, 50a, 50e, 184 ustawy emerytalnej lub art. 88 Karty Nauczyciela, podstawę obliczenia emerytury pomniejsza się o kwotę stanowiącą sumę kwot pobranych emerytur w wysokości przed odliczeniem zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych i składki na ubezpieczenie zdrowotne. 

Rozwiązanie tzw. pomniejszania podstawy obliczenia emerytury o kwoty dotychczas pobranych emerytur wprowadzono 1 stycznia 2013 r. na mocy ustawy z 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z FUS.

Kwestię regulacji art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej RPO przedstawił w kilku działaniach o charakterze generalnym. Trybunał Konstytucyjny po rozpoznaniu, z udziałem RPO, pytania prawnego sądu  uznał, że art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej, w brzmieniu obowiązującym do 30 września 2017 r., w zakresie, w jakim dotyczy urodzonych w 1953 r. kobiet, które przed 1 stycznia 2013 r. nabyły prawo do emerytury na podstawie art. 46 tej ustawy, jest niezgodny z art. 2 Konstytucji RP.

Wyrok TK z 6 marca 2019 r. (P 20/16) jest tzw. wyrokiem zakresowym. Jego realizacja napotykała wielu trudności. Rzecznik zwracał się do sejmowej Komisji Polityki Społecznej i Rodziny o pilne podjęcie prac legislacyjnych dotyczących senackiego projektu ustawy o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z FUS (druk sejmowy 283). 

W opinii do rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z FUS RPO wskazał m.in., że projekt ogranicza krąg ubezpieczonych do urodzonych jedynie w 1953 r. - w odróżnieniu od senackiego projektu, który odnosił się również do innych roczników emerytów, którzy nabyli i realizowali prawa do emerytury w niższym wieku emerytalnym przed nowelizacją, a prawo do emerytury powszechnej powstało po 1 stycznia 2013 r.

19 czerwca 2020 r. uchwalono nowelę ustawy o emeryturach i rentach z FUS  mającą na celu realizacje wyroku TK. Objęła ubezpieczonego urodzonego w 1953 r. zarówno kobietę jak i mężczyznę pod warunkiem, że prawo do emerytury przed osiągnięciem wieku emerytalnego (emerytury wcześniejszej) ma ustalone na podstawie wniosku złożonego przed dniem 1 stycznia 2013 r. Ustawa objęła również mężczyzn z rocznika 1953, którzy nie byli wprost objęci zakresem wyroku TK. Nie objęto nią emerytów z innych roczników, do których również można odnieść rozważania TK,  choć nie byli objęci wprost  wyrokiem.

W poprzedniej kadencji Sejmu trwały prace nad inicjatywą senacką dotyczącą zmiany ustawy o emeryturach i rentach z FUS, której celem miało być wyłączenie stosowania art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej w odniesieniu do emerytów urodzonych w innych latach niż 1953. Zmiana polegałaby na wprowadzeniu możliwości obliczenia emerytury według nowych zasad bez pomniejszania podstawy obliczenia emerytury o sumę kwot pobranych emerytur wcześniejszych, o ile wniosek o emeryturę wcześniejszą został złożony przed 1 stycznia 2013 r., a prawo do emerytury powszechnej  powstało po 1 stycznia 2013 r. Projekt odnosił się zatem do innych roczników pod warunkiem złożenia wniosku do emeryturę wcześniejszą i emerytur powszechną w określonym czasie.

W 2023 r. RPO zwrócił się do Przewodniczącej Komisji Polityki Społecznej i Rodziny Sejmu RP o podjęcie dalszych prac  nad senackim projektem ustawy o emeryturach i rentach z FUS, ale  nie uzyskał odpowiedzi. Zgodnie z zasadą dyskontynuacji prace nad tym projektem w obecnej kadencji Sejmu nie mogły być kontynuowane.

W  marcu 2024 r. RPO zwrócił się do Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej o  stanowisko ws możliwości podjęcia prac legislacyjnych w tej sprawie. Wskazał, że rozważania TK z uzasadniania wyroku z  6 marca 2019 r. można odnieść również do ubezpieczonych z innych roczników, którzy przed 1 stycznia 2013 r. zdecydowali się na wcześniejszą emeryturę ufając, że państwo nie zmieni reguł wypłaty świadczenia emerytalnego. 

Również ci ubezpieczeni nie mogli przewidzieć, że przejście na emeryturę jeszcze przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego, będzie wiązało się z pomniejszeniem zgromadzonego kapitału o pobrane świadczenia. Reguły zostały zmodyfikowane, nie dając ich adresatom możliwości reakcji. Zasada zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa wyklucza możliwość formułowania obietnic bez pokrycia bądź nagłe wycofywanie się państwa ze złożonych obietnic lub ustalonych reguł postępowania. Stanowi to bowiem niedopuszczalne nadużywanie pozycji przez organy władzy względem obywateli.

Jednocześnie TK w wyroku z 4 czerwca 2024 r. (sygn. akt SK 140/20) orzekł, że art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej w zakresie, w jakim dotyczy osób, które złożyły wniosek o przyznanie świadczeń, o których mowa w tym przepisie, przed 6 czerwca 2012 r., jest niezgodny z art. 67 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji.

TK uznał, że w doszło do naruszenia zasady zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa. Ubezpieczeni, którzy zdecydowali się na korzystanie z wcześniejszej emerytury, nie mieli – w momencie podejmowania tej decyzji na podstawie obowiązującego wówczas stanu prawnego – świadomości co do skutków prawnych, jakie może ona wywoływać w sferze ich przyszłych uprawnień z tytułu emerytury powszechnej. W szczególności nie mogli przewidzieć, że przejście na emeryturę jeszcze przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego będzie wiązało się z pomniejszeniem zgromadzonego kapitału o pobrane świadczenia. Nie spodziewali się, że wypłacanie świadczeń emerytalnych wpłynie na sposób ustalania wysokości świadczenia w ramach emerytury powszechnej. Z takimi konsekwencjami mogły liczyć się osoby, które decydowały się na skorzystanie z prawa do wcześniejszej emerytury po ogłoszeniu ustawy nowelizującej. Dopiero od tego momentu osoby ubezpieczone mogły zapoznać się z nowymi regulacjami. Z tej przyczyny zasadne było ograniczenie zakresowe powyższej niezgodności do osób, które skorzystały z prawa do wymienionych świadczeń przed 6 czerwca 2012 r., tj. przed dniem ogłoszenia ustawy wprowadzającej. Jednocześnie nie było zasadne ograniczenie orzekania do osób urodzonych w określonym roczniku albo też nabywających świadczenie z którejkolwiek podstawy wymienionej w zaskarżonym przepisie. Takie rozstrzygnięcie spowodowałoby powstanie stanu wtórnej niekonstytucyjności i pogłębiło sytuację nierówności, wytworzoną  wyrokiem z 6 marca 2019 r. TK wskazał, że skutkiem wyroku jest możliwość wznowienia postępowania z mocy art. 190 ust. 4 Konstytucji.

W związku z tym wyrokiem TK RPO zwrócił się do MRPiPS o stanowisko co do możliwości podjęcia prac legislacyjnych. W odpowiedzi wskazano, że Minister postrzega zagadnienie nie tyle w perspektywie wykonania rozstrzygnięcia TK, co w kategoriach rozwiązania problemu określonej grupy emerytów, których świadczenia zostały ukształtowane w niekorzystny sposób w związku z przejściem przez nich na wcześniejszą emeryturę. 

Wskazano, że w Ministerstwie trwają prace analityczne o charakterze prawnym, ekonomicznym i organizacyjnym, mające określić sposób rozwiązania tej kwestii. Zobowiązano się do przekazania informacji o podjętych działaniach legislacyjnych. Do chwili obecnej takie wyjaśnienia nie wpłynęły do Biura RPO. Wyrok TK z  czerwca 2024 r. nie został opublikowany i jego publikacja nie jest planowana.

Rzecznik prosi Przewodniczącego Komisji o przyjęcie pozytywnego stanowiska RPO w ramach procedowania nad petycją w kontekście omówionych wyroków TK.

III.7060.192.2025