Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Efektem wprowadzenia strefy buforowej przy granicy z Białorusią może być ryzyko naruszeń praw człowieka i pogłębienie kryzysu humanitarnego na granicy, a zakaz przebywania na określonym obszarze w strefie nadgranicznej przyległej do granicy może ingerować w podstawowe wolności konstytucyjne - wskazywał RPO w stanowisku z 14 czerwca 2024 r.  
• Teraz Marcin Wiącek prosi Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji o ustosunkowanie się do tego stanowiska 
• AKTUALIZACJA 6.08.2024: Właściwy miejscowo komendant placówki SG na czas określony i na określonych zasadach osobom innym niż te, których zakaz nie dotyczy, może zezwolić na przebywanie w strefie objętej zakazem - odpowiedział resort. Wprowadzone regulacje nie wykluczają również działań organizacji humanitarnych i pomocowych w zakresie przekazywania służbom informacji, dotyczących sytuacji zagrażających życiu w rejonie przygranicznym. Funkcjonariusze SG, zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa, we wszystkich swoich działaniach mają obowiązek poszanowania godności ludzkiej oraz przestrzegania i ochrony praw człowieka.

14 czerwca RPO przedstawił stanowisko dotyczące wprowadzenia czasowego zakazu przebywania przy granicy państwowej z Białorusią na mocy rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 12 czerwca 2024 r. w sprawie czasowego zakazu przebywania na określonym obszarze w strefie nadgranicznej przyległej do granicy państwowej z Republiką Białorusi.

Nie negując konieczności podejmowania działań, które mają przyczynić się do zwiększenia poziomu bezpieczeństwa, RPO wskazał na możliwe ryzyko naruszeń praw człowieka i pogłębienia kryzysu humanitarnego na granicy polsko-białoruskiej jako efektu wprowadzenia tego uregulowania.  

W ocenie Rzecznika rozporządzenie MSWiA może ingerować w podstawowe wolności konstytucyjne, takie jak wolność poruszania się po terytorium RP, wolność wyboru miejsca zamieszkania i pobytu, wolność zgromadzeń czy wolność pozyskiwania i rozpowszechniania informacji. W tym kontekście aktualne pozostają wątpliwości Rzecznika co do zgodności art. 12a ustawy o ochronie granicy państwowej z Konstytucją RP, wyrażone w opinii z 22 listopada 2021 r.

RPO przypominał w stanowisku, że zgodnie z art. 52 ust. 1 Konstytucji RP każdemu zapewnia się wolność poruszania się po terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz wyboru miejsca zamieszkania i pobytu, a wolności te mogą podlegać ograniczeniom określonym w ustawie. Wymóg ograniczenia wolności konstytucyjnych w ustawie oznacza przede wszystkim, że wykluczone są w tym zakresie jakiekolwiek uregulowania podustawowe o charakterze samoistnym, a w rozporządzeniu powinny być zamieszczone jedynie przepisy o charakterze technicznym, niemające zasadniczego znaczenia w punktu widzenia wolności lub praw jednostki. Zdaniem Rzecznika pozostawienie ministrowi wydającemu rozporządzenie całkowitej swobody w określaniu aspektów czasowych ograniczenia konstytucyjnej wolności przemieszczania się pozostaje niezgodne z wymogami konstytucyjnymi.

Marcin Wiącek podkreślał, że zakaz będzie również utrudnieniem w udzielaniu cudzoziemcom pomocy humanitarnej, medycznej i prawnej przez organizacje społeczne i wolontariuszy działających przy granicy polsko-białoruskiej. W ostatnich miesiącach Rzecznik podejmował liczne postępowania wyjaśniające w sprawach cudzoziemców w złym stanie zdrowia, z doświadczeniem przemocy, małoletnich bez opieki i innych osób należących do grup o szczególnych potrzebach, a także interweniował w przypadkach osób, którym uniemożliwiono złożenie wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej na terytorium RP. Rzecznik wielokrotnie wskazywał na utrudnianie lub uniemożliwianie cudzoziemcom przekraczającym granicę polsko-białoruską realizacji ich podstawowych praw, stąd też ograniczenie możliwości udzielenia im pomocy przez organizacje społeczne i wolontariuszy może mieć wpływ na pogłębienie kryzysu humanitarnego.

Ponadto z czasowego zakazu przebywania na określonym obszarze w strefie nadgranicznej przyległej do granicy nie zostali wyłączeni dziennikarze, co w bezpośredni sposób prowadzi do pozbawienia społeczeństwa prawa do rzetelnej informacji o działaniach władz publicznych na obszarze, który nie jest powszechnie dostępny.

Rzecznik będzie monitorował skutki wprowadzonego zakazu w kontekście gwarancji ochrony praw człowieka i obywatela - głosiło stanowisko.

-Jako Rzecznik Praw Obywatelskich podkreśliłem, że efektem tego uregulowania może być ryzyko naruszeń praw człowieka i pogłębienie kryzysu humanitarnego na granicy polsko-białoruskiej, a wprowadzony zakaz może ingerować w podstawowe wolności konstytucyjne - napisał teraz Marcin Wiącek do ministra Tomasza Siemoniaka. Zwrócił się do Ministra o ustosunkowanie się do stanowiska, którego kopię przedstawił w załączeniu.

Odpowiedź Czesława Mroczka, sekretarza stanu w MSWiA

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 12 czerwca 2024 r. w sprawie czasowego zakazu przebywania na określonym obszarze w strefie nadgranicznej przyległej do granicy państwowej z Republiką Białorusi zostało wydane na podstawie art. 12a ustawy z dnia 12 października 1990 r. o ochronie granicy państwowej. Brzmienie ww. artykułu umożliwia wprowadzenie zakazu przebywania na określonym obszarze w strefie nadgranicznej i jest zbliżone konstrukcją do przepisu art. 9 ww. ustawy, umożliwiającego wprowadzenie przez wojewodę zakazu przebywania na niektórych odcinkach pasa drogi granicznej.

Należy podkreślić, że wspomniany art. 9 w podobnym brzmieniu funkcjonuje od 19 listopada 1990 r., tj. daty wejścia w życie ustawy o ochronie granicy państwowej. Co istotne, przedmiotowa regulacja była wielokrotnie stosowana przez właściwych wojewodów.

Warto wskazać, że to przepisy rangi ustawowej w art. 12a ustawy określają przypadki, w których możliwe jest wprowadzenie czasowego zakazu przebywania na określonym obszarze w strefie nadgranicznej, a jednocześnie ustawodawca przesądził, że przedmiotowy zakaz może zostać wprowadzony poprzez wydanie rozporządzenia przez ministra właściwego do spraw wewnętrznych, po zasięgnięciu opinii Komendanta Głównego Straży Granicznej. Wśród katalogu przypadków, które ustawodawca wymienia jako uzasadnione do wprowadzenia zakazu jest konieczność zapewnienia bezpieczeństwa lub porządku publicznego w strefie nadgranicznej w związku z zagrożeniem życia lub zdrowia ludzi, lub mienia, wynikającym z przekraczania granicy państwowej wbrew przepisom prawa lub podejmowania prób takiego przekraczania, lub uzasadnionym ryzykiem popełniania innych czynów zabronionych. Jednocześnie na poziomie przepisów ustawowych został określony katalog podmiotów, których przedmiotowy zakaz nie dotyczy, a dodatkowo ustawodawca wprowadził możliwość dla właściwego miejscowo komendanta placówki Straży Granicznej na zezwolenie na przebywanie na obszarze objętym zakazem także innych osób.

W II kwartale 2024 r. nastąpiło znaczne nasilenie presji migracyjnej na polsko-białoruskim odcinku granicy państwowej. Przedmiotowy proceder, utrzymujący się od połowy 2021 r., dotyczy cudzoziemców z państw wysokiego ryzyka migracyjnego, którzy w zorganizowanych grupach, często kilkudziesięcioosobowych, usiłują przekraczać tzw. „zieloną granicę” z terytorium Białorusi do Rzeczypospolitej Polskiej. Wspomniana presja została sztucznie wykreowana przez władze Białorusi jako element działań hybrydowych mających na celu destabilizację Polski i innych Państw Członkowskich Unii Europejskiej.

W ostatnim czasie zaobserwowano wzrost brutalizacji zachowania osób usiłujących nielegalnie przekroczyć granicę państwową. Migranci coraz częściej zachowują się w sposób agresywny i atakują polskie patrole - rzucają w stronę funkcjonariuszy i żołnierzy kamieniami, butelkami oraz tlącymi się konarami. W posiadaniu migrantów zauważano również niebezpieczne narzędzia, w tym noże, zaostrzone kije, konary z nabitymi gwoździami, gaz pieprzowy czy paralizatory. Duże grupy próbują przekroczyć granicę w sposób siłowy, a ich działania są koordynowane i dobrze zorganizowane. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na przypadki poważnego ranienia (w 1 przypadku ze skutkiem śmiertelnym) żołnierzy Wojska Polskiego oraz funkcjonariuszy Straży Granicznej (SG). Dodatkowo, w mediach społecznościowych pojawiają się materiały, w których służby białoruskie instruują migrantów jak atakować polskich funkcjonariuszy i żołnierzy.

Wymaga także podkreślenia, że zakaz przebywania nie został wprowadzony na całej długości polsko-białoruskiej granicy, lecz na wybranym, najbardziej niebezpiecznym odcinku.

Warto również podkreślić, że zasięg i zasady obowiązywania strefy objętej zakazem przebywania zostały skonsultowane z przedstawicielami samorządu terytorialnego, przedsiębiorcami (głównie branży turystycznej oraz przewodnikami turystycznymi), a także przedstawicielami: organizacji humanitarnej Lekarze bez Granic i innych organizacji pozarządowych, Lasów Państwowych, Białowieskiego Parku Narodowego oraz Instytutu Biologii Ssaków Polskiej Akademii Nauk.

W odniesieniu do kwestii dopuszczenia przedstawicieli organizacji pozarządowych (organizacji społecznych i wolontariuszy działających przy granicy polsko-białoruskiej) oraz mediów do strefy zakazu przebywania, uprzejmie informuję, stosownie do dyspozycji zawartej w art. 12b ustawy o ochronie granicy państwowej, że właściwy miejscowo komendant placówki SG na czas określony i na określonych zasadach osobom innym niż te, których zakaz nie dotyczy, może zezwolić na przebywanie w strefie objętej zakazem.

Wprowadzone regulacje nie wykluczają również działań organizacji humanitarnych i pomocowych w zakresie przekazywania służbom informacji, dotyczących sytuacji zagrażających życiu w rejonie przygranicznym. Każda przekazywana przez organizacje informacja jest weryfikowana w celu zdecydowania o możliwości podjęcia interwencji medycznej lub innych stosownych działań z uwzględnieniem wszystkich wymaganych w danej sytuacji aspektów.

Każdorazowo, gdy zajdzie potrzeba skorzystania ze wsparcia medycznego bądź humanitarnego ze strony organizacji pozarządowych, w strefie zakazu przebywania jest możliwy kontakt w celu oceny sytuacji i wyrażenia zgody przez właściwego komendanta placówki na przebywanie we wskazanej strefie. Podczas realizacji powyższego, należy mieć na uwadze jednoczesną konieczność zapewnienia ochrony granicy oraz wykonywania zadań służbowych, a także bezpieczeństwo zarówno funkcjonariuszy, ludności lokalnej, osób postronnych, w tym przedstawicieli mediów i organizacji pomocowych oraz niedopuszczenie do utraty życia i zdrowia przez migrantów.

Należy podkreślić fakt, że funkcjonariusze SG, zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa, we wszystkich swoich działaniach mają obowiązek poszanowania godności ludzkiej oraz przestrzegania i ochrony praw człowieka. Jednocześnie informuję, że w zakresie działań prewencyjnych tematyka ochrony praw człowieka oraz obowiązujące w tym zakresie wytyczne, dotyczące również adekwatności stosowania środków przymusu bezpośredniego, stanowią zagadnienie omawiane na odprawach kadry kierowniczej oraz cyklicznych spotkaniach koordynatorów ds. ochrony praw człowieka z placówek Podlaskiego Oddziału Straży Granicznej (POSG), jak również są przekazywane w formie pism, z którymi są zapoznawani wszyscy funkcjonariusze POSG. Na bieżąco są realizowane także szkolenia dla funkcjonariuszy z zakresu praw podstawowych oraz przestrzegania praw człowieka przez pełnomocnika ds. Ochrony Praw Człowieka, Międzynarodową Organizację do spraw Migracji (IOM) oraz Ośrodek Szkoleń Specjalistycznych SG w Lubaniu. Prowadzone są również szkolenia w zakresie udzielania pomocy medycznej migrantom w celu niedopuszczenia do utraty przez nich życia i zdrowia.

XI.543.438.2024