Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• W Polsce nadal w niewystarczającym stopniu - nawet w Służbie Więziennej - upowszechnione są oenzetowskie tzw. Reguły z Bangkoku, które dotyczą zasad postępowania z kobietami pozbawionymi wolności
• Wobec rosnącej liczby kobiet w więzieniach RPO widzi konieczność skoncentrowania większej niż dotychczas uwagi na tej grupie  
• Marcin Wiącek zwraca się do ministra sprawiedliwości Adama Bodnara o przetłumaczenie Reguł na jęz. polski oraz ich upowszechnienie wśród personelu miejsc detencji, sędziów, prokuratorów, kuratorów oraz opinii publicznej 

Jednym z uprawnień Rzecznika Praw Obywatelskich, w związku z jego funkcją krajowego mechanizmu prewencji tortur, jest przedstawianie rekomendacji władzom dla poprawy traktowania oraz warunków osób pozbawionych wolności i zapobiegania torturom oraz innemu okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu – zgodnie z normami ONZ.

Według Służby Więziennej w styczniu 2024 r. osadzonych kobiet było 3813 (ok. 32% więcej niż w 2017 r. Obecnie kobiety stanowią 5,11% populacji więziennej w Polsce - to najwyższy wskaźnik od 2009 r. Stąd potrzeba skoncentrowania uwagi na tej grupie 

Doświadczenia wizytacji Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur pokazują, że w miejscach detencji można wyróżnić tzw. grupy wrażliwe, czyli osoby szczególnie narażone na ryzyko tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania. Zdecydowanie należą do nich m.in. pozbawione wolności kobiety. Jednakże temu zagadnieniu poświęcano dotychczas zbyt małą uwagę.

Wypełniając tę lukę, RPO zwraca się do MS o przetłumaczenie na język polski oraz upowszechnienie wśród personelu miejsc detencji, sędziów, prokuratorów, kuratorów oraz opinii publicznej (np. zamieszczenie na stronie internetowej Ministerstwa) Reguł postępowania z kobietami pozbawionymi wolności oraz skazanymi, wobec których stosowane są kary o charakterze nieizolacyjnym (tzw.: Reguły z Bangkoku), ustanowionych przez ONZ w 2010 r. 

To pierwszy dokument określający standardy międzynarodowe dotyczące kobiet pozbawionych wolności, zawierający 70 zasad humanitarnego traktowania. Wizytacje KMPT jednostek penitencjarnych dla kobiet unaoczniły, że wiedza o nim wśród funkcjonariuszy SW jest niestety niewielka.

Raport Specjalnego Sprawozdawcy ds. Tortur i innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania z 2016 r. podkreśla konieczność pełnego i szybkiego wdrożenia Reguł i utworzenia odpowiednich warunków uwięzienia uwzględniających płeć. 

Raport zawiera wiele szczegółowych rekomendacji dotyczących m.in. odseparowania kobiet i mężczyzn w miejscach detencji, także podczas transportu, nadzorowania i sprawowania opieki nad osadzonymi kobietami wyłącznie przez personel żeński, zaprzestania praktyki zakuwania w kajdanki kobiet w ciąży, kobiet w czasie porodu oraz kobiet bezpośrednio po porodzie, całkowitego zakazania stosowania izolatki w przypadku kobiet w ciąży i karmiących piersią, matek z małymi dziećmi, kobiet z niepełnosprawnością umysłową lub fizyczną oraz dziewcząt poniżej 18. roku życia itd.

W tym samym roku ukazał się dokument Podkomitetu ONZ ds. zapobiegania torturom (SPT) poświęcony zapobieganiu torturom i złemu traktowaniu kobiet pozbawionych wolności. Przypomniano, że asymetria podejścia do płci wyraża się m.in. w przemocy i dyskryminacji w zapewnieniu dostępu do pracy, edukacji, opieki zdrowotnej, rekreacji itd. Takie formy przemocy i dyskryminacji nasilają się w połączeniu z innymi czynnikami, jak klasa społeczna, pochodzenie etniczne, wiek, orientacja seksualna, narodowość, status migracyjny, stan zdrowia, rodzaj popełnionego przestępstwa. W każdym przypadku powinno się rozważyć, czy tego rodzaju formy przemocy i dyskryminacji mogą oznaczać tortury lub złe traktowanie. 

Ponadto SPT zalecał opracowanie w poszczególnych państwach polityki więziennych uwzględniających kwestię płci, zgodnie z Regułami z Bangkoku. Stanowią one istotny punkt odniesienia we wdrażaniu minimalnych międzynarodowych standardów ochrony kobiet pozbawionych wolności oraz zapobiegania ich złemu traktowaniu i torturom.

W 2018 r. Europejski Komitet ds. zapobiegania torturom (CPT) opublikował standardy pn. „Kobiety w więzieniu". Wskazano, że kobiety w więzieniu stanowią grupę o odrębnych potrzebach. Niektóre są również szczególnie bezbronne ze względu na swoją sytuację społeczną i role kulturowe. Liczba kobiet w więzieniach jest znacznie mniejsza niż mężczyzn, co stwarza różnorodne wyzwania dla administracji więziennej. Zasady i udogodnienia więzienne opracowano bowiem dla populacji więziennej, w której mężczyzna jest uważany za normę.

Reguły odnoszą się do różnych obszarów, ważnych ze względu na płeć. Jest w nich mowa m.in. o: 

• dostępie do opieki medycznej i psychologicznej, w tym do profilaktycznych badań o szczególnym znaczeniu dla kobiet (np. badań przesiewowych w kierunku raka piersi i raka kobiecych narządów rozrodczych), 
• zasadach dyscyplinowania i karania kobiet w ciąży, kobiet z małymi dziećmi i matek karmiących piersią,
• kontroli osobistych zarówno dzieci przebywających w zakładach karnych, jak i ich matek, 
• zakazie stosowania środków przymusu bezpośredniego u kobiet podczas porodu oraz bezpośrednio po nim, 
• zapewnieniu ochrony, wsparcia i poradnictwa kobietom zgłaszającym molestowanie, w kontakcie z rodzinami, dostępie do szkoleń, wsparcia psychospołecznego, zwłaszcza kobietom, które padły ofiarą przemocy fizycznej, psychicznej lub seksualnej,
• potrzebach medycznych i żywieniowych osadzonych, które niedawno rodziły, a także reintegracji ze społeczeństwem. 

Niektóre reguły poświęcone są nieletnim kobietom oraz cudzoziemkom, jako osobom wymagającym szczególnej ochrony.

Reguły są także pierwszym instrumentem międzynarodowym, który szczegółowo odnosi się do kwestii dzieci kobiet pozbawionych wolności.

Reguły z Bangkoku wskazują na potrzebę szkoleń personelu więziennego w zakresie praw kobiet pozbawionych wolności oraz głównych zagadnień związanych ze zdrowiem kobiet (nie tylko z zakresu pierwszej pomocy i podstawowej medycyny). W przypadku zakładów, gdzie są dzieci, konieczne jest podnoszenie wśród funkcjonariuszy służby więziennej świadomości nt. rozwoju dziecka i podstawowe szkolenie w zakresie opieki zdrowotnej nad dziećmi, aby mogli oni odpowiednio reagować w potrzebie i sytuacjach awaryjnych.

Ostatnia z reguł odnosi się do potrzeby przeszkolenia i uwrażliwienia urzędników wymiaru sprawiedliwości w zakresie stosowania Reguł, a także informowania mediów i społeczeństwa o przyczynach zetknięcia się kobiet z systemem wymiaru sprawiedliwości oraz o najskuteczniejszych sposobach reagowania na nie, aby umożliwić kobietom reintegrację społeczną, z uwzględnieniem dobra ich dzieci.

Niestety, świadomość społeczna, a przede wszystkich wiedza o specyfiki przestępczości kobiet oraz ich szczególnych potrzeb podczas odbywania kary, jest znikoma. Jako wyzwanie należy zatem potraktować wdrożenie Reguł do ustawodawstwa krajowego, polityki i zasad więziennictwa oraz wymierzania kar, a przede wszystkim stosowania ich w praktyce. 

Pomocne byłoby nawiązanie współpracy z odpowiednimi organizacjami pozarządowymi w obszarze rozpowszechniania informacji, prowadzenia szkoleń na temat kobiet i ich dzieci w systemie wymiaru sprawiedliwości. Wskazane jest także dokonanie przeglądu programów i materiałów szkoleniowych pod kątem uwzględnienia Reguł, które następnie mogłyby być upowszechniane (przez umieszczanie stosownych informacji na stronach internetowych odpowiednich resortów) wśród Policji, prokuratorów, sędziów, obrońców, kuratorów, itp.

RPO prosi Ministra o upowszechnienie wiedzy o Regułach wśród podległych instytucji i opinii publicznej, a także włączenie ich szkoleń dla funkcjonariuszy i pracowników wszystkich instytucji, do których zasady te mogłyby się odnosić. 

KMP.571.4.2024