Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Obywatel był w latach 1980-1981 wcielony do wojska - jak twierdzi, za działalność polityczną. Sądy odmówiły mu odszkodowania i zadośćuczynienia   
• Powołano się na przepis, że opozycjoniści brani w PRL do wojska mogą zgłaszać roszczenia tylko za służbę od listopada 1982 r. do lutego 1983 r.
• RPO już wcześniej wskazywał, że takie prawo powinni mieć wszyscy powołani z przyczyn politycznych do wojska od 1956 r. - np. po Marcu 1968 r., Grudniu 1970 r. czy Czerwcu 1976 r. 
• Dlatego RPO Marcin Wiącek przyłączył się do skargi konstytucyjnej obywatela w Trybunale Konstytucyjnym. Ustawowe ograniczenie w nieuzasadniony sposób różnicuje bowiem prawa osób w tej samej sytuacji

Rzecznik Praw Obywatelskich przystąpił do postępowania TK (sygn. akt SK 82/22) w sprawie konstytucyjności art. 8a ustawy  o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego. Głosi on: „Osobie, która w okresie od 1 listopada 1982 r. do 28 lutego 1983 r. pełniła czynną służbę wojskową, do której odbycia została powołana za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, przysługuje od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę”.

RPO wniósł o stwierdzenie, że: 

• art. 8a ust. 1 ustawy z 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 1693), w zakresie, w jakim osobom represjonowanym z powodu działalności na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego w ten sposób, że pod pozorem realizacji powszechnego obowiązku obrony zostały one powołane do pełnienia czynnej służby wojskowej, ogranicza podstawę faktyczną dochodzenia odszkodowania za poniesioną szkodę i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę tylko do okresu od dnia 1 listopada 1982 roku do dnia 28 lutego 1983 roku - jest niezgodny z art. 64 ust. 2 w związku z art. 32 ust. 1 w związku z art. 2 oraz z art. 41 ust. 5 w związku z art. 77 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.

Historia sprawy 

Obywatel złożył skargę konstytucyjną, wnosząc o uznanie art. 8a ust. 1 „ustawy lutowej” za niezgodną z art. 64 ust. 2 w związku z art. 32 ust. 1 w związku z art. 2 oraz z art. 41 ust. 5 w związku z art. 77 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Wcześniej sądy oddaliły jego wniosek o odszkodowanie i zadośćuczynienie za szkody i krzywdy wynikające z represji za działalność na rzecz niepodległości. Był bowiem bezprawnie -  od października 1980 r. do września 1981 r. - "w miejscu odosobnienia bez stanowiącego podstawę odosobnienia prawomocnego orzeczenia". 

Sądy uznały, że nawet gdyby doszło do bezprawnego powołania skarżącego do wojska z przyczyn politycznych, to okres powołania skarżącego nie pokrywa się z okresem wskazanym w art. 8a ust. 1 ustawy. 

Sąd Najwyższy oddalił kasację obywatela jako oczywiście bezzasadną.

Wcześniejsze działania RPO 

9 kwietnia 2020 r. ówczesny rzecznik praw obywatelskich Adam Bodnar prosił Marszałka Senatu o odpowiednią inicjatywę legislacyjną.

Wskazywał, że  prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia przysługuje ok. 1600 działaczom zdelegalizowanej „Solidarności” w okresie stanu wojennego, którzy od listopada 1982 r. do lutego 1983 r. odbywali przymusową służbę wojskową. Trafiali oni nie do zwykłych jednostek, ale do tzw. wojskowych obozów specjalnych (m.in. w Chełmnie nad Wisłą, Czerwonym Borze, Trzebiatowie, Rawiczu, Unieściu, Budowie, Dęblinie i Czarnym). De facto był to rodzaj internowania (od którego władze wówczas już odchodziły).

Art. 8a ust1 pomija zaś osoby zaangażowane w wydarzenia Marca 1968 r., uczestników strajków z lat 1970-1971 oraz działaczy  opozycji,  „profilaktycznie” powołanych do wojska przed podwyżkami cen w czerwcu 1976 r.

Tymczasem ustawa z 20 marca 2015 r. o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych zawiera definicję osoby represjonowanej w PRL. To m.in. ten, kto od 1 stycznia 1956 r. do  31 lipca 1990 r. przez powyżej 30 dni pełnił  służbę wojskową, do której odbycia  powołano go z przyczyn politycznych (za działalność na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości i suwerenności lub respektowania politycznych praw człowieka).

Tym samym obecny przepis ustawy w niedopuszczalny sposób różnicuje sytuację osób ubiegających się o odszkodowanie lub zadośćuczynienie za  represje - w porównaniu z osobami, które były represjonowane w ten sam sposób i z tego samego powodu od 1 stycznia 1956 r. do 31 października 1982 r. oraz od 1 marca 1983 r. do 31 lipca 1990 r. Ustawodawca ma konstytucyjny obowiązek wyrównania ochrony praw majątkowych wszystkich takich osób.

Rzecznik podkreślał wtedy, że proponowana zmiana nie oznacza automatycznego przyjmowania, iż każde powołanie do  wojska z lat 1956-1990 będzie przejawem represji za działalność na rzecz niepodległości. Okoliczność ta winna jednak zostać każdorazowo wykazana w postępowaniu dowodowym przed sądem.

Możliwość dochodzenia praw nie powinna być zaś co do zasady ograniczona ze względu na przynależność do danej grupy podmiotów wyróżnionej z powodów nierelewantnych.

Argumentacja RPO dla TK 

W perspektywie art. 8a ust. 1 ustawy lutowej należy więc poddać kontroli czy  ograniczenie w przyznaniu prawa do odszkodowania za poniesioną szkodę i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę do osób, które w okresie od dnia 1 listopada 1982 r. do dnia 28 lutego 1983 r. pełniły czynną służbę wojskową, do której odbycia zostały powołane za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, stanowi niedopuszczalne zróżnicowanie ochrony prawnej osób ubiegających się o odszkodowanie lub zadośćuczynienie w związku z represjami z powodu działalności na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, w porównaniu z osobami, które były represjonowane w ten sam sposób z tego samego powodu w okresie od dnia 1 stycznia 1956 r. do dnia 31 października 1982 r. oraz od dnia 1 marca 1983 r. do dnia 31 lipca 1990 r. oraz czy ewentualnie wprowadzenie wskazanego zróżnicowania narusza zasady sprawiedliwości społecznej.

Ustawodawca nie uzasadnił, dlaczego wprowadzenie ograniczenia możliwości dochodzenia odszkodowania i zadośćuczynienia (ze względu na konieczność zachowania równowagi budżetowej) dotyczy osób, które pełniły czynną służbę wojskową, do której odbycia zostały powołana za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, tylko w okresie od 1 stycznia 1956 r. do 31 października 1982 r. lub od 1 marca 1983 r. do 31 lipca 1990 r. Ustawodawca nie przedstawił też wiarygodnego ekonomicznego uzasadnienia wprowadzonego ograniczenia. 

Ponadto pierwotny projekt art. 8a ust. 1 nie zawierał tego ograniczenia. Miał  obejmować wszystkie osoby, które pełniły służbę wojskową do odbycia której zostały powołane pod pozorem wykonania ciążącego na nich obowiązku obrony - w rzeczywistości zaś za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego. Projektodawca przytoczył opinię Instytutu Pamięci Narodowej, że będą to m. in. osoby zaangażowane w Marzec 1968, a także uczestnicy strajków z lat 1970-1971 oraz inni działacze opozycji, w tym ci z nich którzy zostali „profilaktycznie” powołani na przeszkolenie wojskowe przed podwyżkami cen w 1976 r.

Brak jest związku między kryterium zróżnicowania, a innymi wartościami, zasadami czy normami konstytucyjnymi, które mogłyby uzasadniać odmienne traktowanie podmiotów podobnych. Nie sposób zatem znaleźć usprawiedliwienia dla wprowadzenia do art. 8a ust. 1 sztywnego i generalnego kryterium czasowego zróżnicowania okresu od 1 listopada 1982 r. do 28 lutego 1983 r., przy braku uzasadnienia.

Wprowadzone zróżnicowanie traktowania osób znajdujących się w podobnej sytuacji tj. osób pełniących czynną służbę wojskową, do której odbycia zostały powołane za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego - w dochodzeniu odszkodowania i zadośćuczynienia - ma charakter arbitralny i nie spełnia przesłanek dopuszczalności zróżnicowania, a przez to jest niezgodne z art. 2 Konstytucji. 

Ponadto arbitralne zróżnicowanie sytuacji prawnej takich osób jest niezgodne z zasadą sprawiedliwości społecznej. Takie zróżnicowanie, jako naruszające zasadę równości, jest niesprawiedliwe i nieuzasadnione.

Należy zadać pytanie czy ograniczenie zawarte w art. 8a ust. 1, którego skutkiem jest brak prawa do odszkodowania i zadośćuczynienia za odbywanie służby wojskowej, do której odbycia osoby zostały powołane za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego  - która  miała miejsce wyłącznie w okresie od 1 stycznia 1956 r. do 31 października 1982 r. lub od 1 marca 1983 r. do 31 lipca 1990 r. - nie ogranicza w sposób nieproporcjonalny (a więc nieuprawniony z punktu widzenia art. 31 ust. 3 Konstytucji) prawa do wynagrodzenia szkody, jaka została wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej. 

Mając na uwadze przesłanki pominięcia ustawowego oraz wzorce kontroli konstytucyjnej (z art. 64 ust. 2 Konstytucji w związku z art. 2 Konstytucji oraz art. 41 ust. 5 w związku z art. 77 ust. 1 Konstytucji) przyjąć należy, że po stronie ustawodawcy leży obowiązek takiego ukształtowania art. 8a ust. 1, aby cecha podmiotu w postaci pełnienia czynnej służby wojskowej tylko w okresie od 1 listopada 1982 r. do  28 lutego 1983 r. - do której odbycia osoba została powołana za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego - nie różnicowała w prawie do odszkodowania za poniesioną szkodę i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę osób, które ustawodawca, zgodnie z art. 3 pkt 2 ustawy z 20 marca 2015 r. o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych, uznaje za osoby represjonowane z powodów politycznych.

Należy zatem uznać, że art. 8a ust. 1 „ustawy lutowej”, w zakresie, w jakim osobom represjonowanym z powodu działalności na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego w ten sposób, że pod pozorem realizacji powszechnego obowiązku obrony zostały one powołane do pełnienia czynnej służby wojskowej, ogranicza podstawę faktyczną dochodzenia odszkodowania za poniesioną szkodę i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę tylko do okresu od 1 listopada 1982 r. do 28 lutego 1983 r., jest niezgodny z art. 64 ust. 2 w związku z art. 32 ust. 1 i art. 2 oraz z art. 41 ust. 5 w związku z art. 77 ust. 1 i 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji. 

Z formalnego punktu widzenia zachodzą podstawy do wydania przez TK wyroku stwierdzającego niezgodność art. 8a ust. 1 z tymi wzorcami kontroli konstytucyjnej i stwierdzenia, że ustawodawca dopuścił się pominięcia prawodawczego.

Zgodnie z intencją projektodawcy art. 8a ust. 1 miał bowiem dotyczyć wszystkich obywateli, którzy formalnie pełnili czynną służbę wojskową, a faktycznie pod pozorem realizacji powszechnego obowiązku wojskowego były powoływane do pełnienia służby w jednostkach wojskowych, w ramach których funkcjonowały tzw. specjalne obozy wojskowe, w których osoby tam przydzielone nie wykonywały zadań typowych dla służby wojskowej, a były poddawane represji. 

W latach 1956–1990 władze PRL kilkakrotnie korzystały z formy represji, polegającej na wysyłaniu osób dla nich niewygodnych do wojska pod pozorem ćwiczeń lub zasadniczej służby wojskowej, choć nie zawsze miało to jednak przyczyny polityczne. Np. w 1968 r. planowano na przeszkolenie wojskowe w obozach szkoleniowych wysłać 1500 osób. Szacuje się, że do odbycia zasadniczej służby wojskowej powołano ok. 500 studentów. W 1976 r. na „ćwiczenia” wytypowano nie tylko osoby zaangażowane wcześniej w działania opozycyjne, lecz również kilka innych grup osób.  

II.513.3.2022