Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Zapoznanie z problemem składania sprawozdań oraz formularzy CIT i PIT przez organizacje pozarządowe wyłącznie w formie elektronicznej
• Przedstawienie wniosków z wdrożenia w woj. małopolskim systemu wsparcia osób starszych w miejscu zamieszkania 
• Zatrudnienie osób 50+ w wynikach badania SHARE

24 lutego 2023 roku odbyło się posiedzenie Komisji Ekspertów ds. Osób Starszych przeprowadzone w formule hybrydowej.

Podczas spotkania rozmawiano na temat problemów związanych z obowiązkiem składania sprawozdań oraz formularzy CIT i PIT przez organizacje pozarządowe wyłącznie w formie elektronicznej. Obecna sytuacja przysparza wiele problemów organizacjom zrzeszającym osoby starsze i wymaga ponoszenia dodatkowych kosztów. Przedstawione zostały wnioski z wdrożenia w woj. małopolskim systemu wsparcia osób starszych w miejscu zamieszkania. Omówiono także wyniki badań dotyczące zatrudnienia osób 50+. 

Problem składania sprawozdań oraz formularzy CIT i PIT przez organizacje pozarządowe wyłącznie w formie elektronicznej

Od czterech lat organizacje pozarządowe, podobnie jak inne podmioty prawne, muszą sporządzać, podpisywać i przesyłać sprawozdania finansowe wyłącznie w formie elektronicznej. Także od czterech lat rozliczenia podatkowe, w tym te, które najczęściej dotyczą organizacji pozarządowych, czyli CIT-8 oraz PIT-11 są sporządzane, podpisywane i przesyłane wyłącznie w formie elektronicznej. 

Takie wymogi sprawozdawania mogą doprowadzić do rezygnacji osób starszych, często wykluczonych cyfrowo, z pełnienia funkcji zarządczych w organizacjach społecznych. Natomiast obowiązek podpisywania wymienionych dokumentów wyłącznie podpisem elektronicznym powoduje dodatkowe koszty dla organizacji. W szczególnie trudnej sytuacji są organizacje kombatanckie, uniwersytety trzeciego wieku, koła gospodyń wiejskich, zrzeszające seniorki i seniorów i często prowadzone przez osoby starsze, które nie posiadają odpowiednich kompetencji cyfrowych pozwalających spełnić wymogi sprawozdawczości podatkowej. 

Zdaniem Komisji Ekspertów ds. Osób Starszych, wymogi sprawozdawania finansowego wyłącznie w formie elektronicznej dyskryminują osoby starsze i nie są zgodne z przepisami ustawy z dnia z dnia 4 kwietnia 2019 r. o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych oraz ustawy z dnia 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami. Przepisy wymienionych ustaw wymagają zapewnienia alternatywnych rozwiązań w zakresie dostępu do usług publicznych. 

Komisja przedstawiła swoją opinię Rzecznikowi Praw Obywatelskich z prośbą o analizę i ewentualną interwencję. 

Wnioski z wdrożenia w woj. małopolskim systemu wsparcia osób starszych w miejscu zamieszkania

W 2016 roku Komisja Ekspertów opracowała system wsparcia osób starszych w środowisku zamieszkania. Zaproponowany model uwzględnia 7 obszarów istotnych z punktu widzenia potrzeb osób starszych: bezpieczeństwo ekonomiczne, zdrowie, opiekę, bezpieczeństwo w środowisku zamieszkania, czas wolny, edukację i mieszkalnictwo. Obszary zostały podzielone na dziedziny, którym przyporządkowano propozycje działań i instytucji odpowiedzialnych za ich realizację oraz wskazano osoby, jakie powinny być zaangażowane w realizację. Model był konsultowany i upowszechniany na spotkaniach z samorządami, instytucjami i organizacjami społecznymi, także w ramach prowadzonego przez Fundację Małopolska Izba Samorządowa projektu „Lokalne ośrodki wiedzy i edukacji”.

Autorzy opracowanego modelu od początku zdawali sobie sprawę, że nie ma w Polsce gminy, która mogłaby przyjąć go w całości. Model wsparcia zawiera jednak szeroki zakres obszarów działań, tak aby gminy, które są bardzo zróżnicowane, mają różne potrzeby i różne zasoby, mogły znaleźć i wybrać dziedziny do wdrożenia na swoim terenie.

Z perspektywy czasu można zauważyć, że w modelu wsparcia jest za mało zapisów dotyczących najstarszych seniorów, osób które wymagają pomocy w codziennym funkcjonowaniu. W Polsce pokutuje przekonanie i wśród urzędników i wśród społeczeństwa, że najstarszymi seniorami ma zajmować się rodzina, ewentualnie czasem jakaś organizacja społeczna. Natomiast niestety grupa najstarszych seniorów jest najczęściej niezauważana przez instytucje samorządowe. 

Proces wdrażania modelu wsparcia w gminie powinien rozpocząć się od prezentacji tego systemu. Kolejnym krokiem powinna być diagnoza zasobów jednostki samorządowej, a dopiero potem diagnoza potrzeb. Warto w ten proces włączyć np. radę gminy, a także radę seniorów, jeśli została powołana, tak aby lokalni przedstawiciele poczuli swoją sprawczość i zaangażowali się w prace.

Pierwszy wniosek, jaki nasuwa się po staraniach o wdrożenie modelu wsparcia jest taki, że trudno namówić gminy do podjęcia się tego wyzwania. Polityka senioralna nie jest w gminach tak dobrze znana, jakby mogło się wydawać. 

Ostatecznie do wdrożenia modelu wsparcia osób starszych w miejscu zamieszkania została wybrana i wyraziła zgodę gmina Wielka Wieś w woj. małopolskim, położona o 15 km od Krakowa. Współpraca rozpoczęła się w 2020 r., ale w pierwszych dwóch latach pandemia uniemożliwiła działania wdrożeniowe.

W skład gminy wchodzi 12 sołectw. Gmina charakteryzuje się dość niską średnią wieku mieszkańców (38,1 lat). Stale rośnie liczba mieszkańców. Wynika to z ogólnej tendencji przemieszczania się mieszkańców miast na tereny wiejskie i do małych miejscowości. Osoby starsze (kobiety 60 lat, mężczyźni 65 lat) stanowią ok. 17% mieszkańców gminy. 

Przykład wdrożenia w gminie Wielka Wieś miał pokazać, że model jest możliwy do zastosowania i może stanowić podstawę do zbudowania lokalnej polityki senioralnej.

W Polsce samorządy mają słabo opracowany mechanizm stałego analizowania potrzeb nie tylko osób starszych, ale w ogóle mieszkańców. Potrzebne są zatem informacje, ile osób mieszka samotnie i będzie potrzebowało wsparcia instytucjonalnego oraz narzędzia do stałego analizowania zarówno potrzeb mieszkańców, jak i zasobów gminy. W każdej gminie powinna być osoba, która zdobędzie zaufanie seniorów, będzie reprezentowała ich interesy i do której osoby starsze będą mogły przyjść i zgłosić swoje oczekiwania, a także wspólnie poszukać rozwiązań. 

Polityka senioralna w gminie powinna mieć charakter długofalowy i powinna być co jakiś czas ewaluowana. Należy też uwzględnić duże zróżnicowanie wśród osób starszych i wszelkie działania dopasować do różnorodnych potrzeb, a zarazem i możliwości każdego seniora. Polityka powinna odpowiadać na zapotrzebowanie występujące na danym terenie. Na przykład w gminie Wielka Wieś nie występuje problem mieszkaniowy, dlatego ten element nie został ujęty do realizacji. Przy wprowadzaniu programu zastosowano metody działania zawierające m.in. dzielenie się kompetencjami, współpracę wielu podmiotów na równych zasadach, łączenie potencjałów, wkładu wiedzy, doświadczenia, ale też udziału finansowego uwzględniając wszystkie źródła, w tym samych seniorów, firm prywatnych i zasobów gminy. Ważne jest skoncentrowanie się na priorytetach i efektach, jakie ten program ma przynieść. 

Dokument opisujący proces wdrożenia, oparto na strukturze zawierającej m.in. uwarunkowania prawne (zastosowano warunki prawne z 2021 r.), charakterystykę modelu wsparcia osób starszych, diagnozę sytuacji osób starszych w gminie (wraz z projekcją trendów), zestaw działań wdrożeniowych (wraz z harmonogramem i wskazaniem podmiotów wdrażających), sposób finansowania programu oraz analizę ryzyk, zagrożeń i trendów.

Podjęcie się wdrożenia modelu wsparcia uświadamia gminom obszary, zagadnienia, o których nie miały wiedzy. Na przykład bardzo rzadko łączy się osobę starszą z opiekunem nieformalnym (rodzinnym – małżonek/ka, dziecko, partner/ka), rzadko dostrzega się wpływ sytuacji seniorów na innych mieszkańców gminy. W gminach nie ma usługi wytchnieniowej i nawet nie ma wiedzy, co to jest opieka wytchnieniowa. 

Z drugiej strony, zawarte w modelu przykłady są inspiracją dla gminy do podejmowania działań na rzecz osób starszych na ich terenie. Pozwalają szerzej spojrzeć na środowisko osób starszych i dostrzec, że dotychczas prowadzone projekty (typu rada seniorów, uniwersytet trzeciego wieku, czy senioriady) są niewystarczające, ponieważ pomijają całą grupę starszych seniorów, którzy mają inne potrzeby i możliwości aktywności. Ponadto uświadamiają gminie potrzebę szeroko rozumianej współpracy z lokalnymi i poza lokalnymi przedsiębiorstwami, instytucjami, organizacjami społecznymi oraz potrzebę koordynacji tych działań. Dlatego w każdej gminie powinien być powołany pełnomocnik do spraw seniorów, który będzie posiadał odpowiednie kompetencje zarówno w zakresie znajomości problematyki osób starszych, jak i bezpośredniej pracy z seniorami, otrzyma pełnomocnictwa i warunki do działania. 

Podczas dyskusji zwrócono uwagę, że dotychczasowe prace nad wdrożeniem modelu wskazują na niedocenienie wagi prowadzenia polityki senioralnej na poziomie gminy. Zauważono potrzebę dokonania selekcji poszczególnych działań, także pod kątem sprawozdawczości, co mogłoby zachęcić gminy do podjęcia się trudu wdrożenia modelu. 

Uczestnicy spotkania doszli do wniosku, że aby w gminie podjęte zostały działania na rzecz polityki senioralnej, konieczna jest aktywność osoby lub organizacji świadomej skali problemu, która umie wpłynąć na lokalne władze i jest zdeterminowana.

Należy się zastanowić, jakie kroki podjąć, aby proces wdrożenia przechodził sprawniej i w krótszym czasie przynosił efekty, jak również co należy zrobić, aby upowszechnić wnioski wypływające z procesu wdrożenia modelu wsparcia i wzbudzić zainteresowanie tym tematem w gminach.

W związku ze zmianami demograficznymi potrzebne są zmiany na poziomie edukacji, np. w formie szkoleń, które pozwolą na przygotowanie ludzi, w tym pracowników urzędów do zauważania i wprowadzania w swoich środowiskach polityki senioralnej. 

Zwrócono uwagę, że działania powinny być prowadzone również na poziomie regionów – poprzez organizację spotkań promujących model wsparcia, uświadamiających decydentów na temat poszczególnych obszarów opisanych w publikacji „System wsparcia osób starszych w środowisku zamieszkania”. Na spotkania należałoby zapraszać przedstawicieli związku miast polskich, związku gmin, związku samorządów wojewódzkich.

Zauważono także problem niskiego poziomu konsultacji społecznych, które zostały przeniesione prawie w całości do internetu. Taka sytuacja powoduje, że osoby starsze, które tylko w niewielkim procencie korzystają z narzędzi cyfrowych, mają utrudniony dostęp do dokumentów, są pozbawione możliwości wypowiadania się i często zupełnie pomijane, nie tylko na etapie konsultacji, ale także w zapisach polityki jednostki samorządowej. 

Gminy często tłumaczą się, że jeśli coś nie zostało wprost zapisane w ustawie, to nie mogą tego robić i dodatkowo powołują się na sprawozdawanie przed RIO. Trzeba jednak pamiętać, że gminy zostały powołane jako podstawowe jednostki samorządu z domniemaniem kompetencji, co jest zapisane w Konstytucji RP. Z drugiej strony praktyka pokazuje, że samorząd, który wykracza poza zapisy ustawy w swoich działaniach na rzecz mieszkańców, może spotkać się z restrykcjami ze strony instytucji centralnych, które wymagają lub zezwalają jedynie na aktywność w granicach ustawy. 

Przy kolejnym wdrożeniu trzeba będzie zmodyfikować podejście do programu. Doświadczenie pokazuje, że sprawdza się formuła spotkania warsztatowego połączonego z poczęstunkiem, o charakterze bardziej towarzyskim, niż formalnym. Wdrożenie w gminie Wielka Wieś nie zostało jeszcze zakończone i prace dalej trwają. Dodatkowo są prowadzone rozmowy z dwoma innymi gminami, również z woj. małopolskiego, zainteresowanymi wdrożeniem modelu wsparcia, których położenie jest dużo trudniejsze i swoje problemy muszą rozwiązywać na swoim terenie, bez możliwości korzystania z dóbr większych ośrodków jak np. Kraków.

Gmina Wielka Wieś na pewno zasługuje na pochwałę i upowszechnienie dokonań z wdrożenia systemu wsparcia, jako dobry przykład jednostki rozpoczynającej realizację polityki senioralnej. Byłoby z korzyścią dla całej społeczności gminy, gdyby dokument strategii wdrażania stał się elementem strategii rozwoju gminy i został włączony do harmonogramu działań.

Zatrudnienie osób 50+ w badaniach Share

Badanie stanu zdrowia, starzenia się populacji i procesów emerytalnych (Share) przeprowadzane jest co 2 lata w 29 krajach europejskich. Badanie Share charakteryzuje się tym, że co dwa lata pytani są ci sami respondenci, co pozwala na porównanie, jak zmienia się sytuacja na rynku pracy w przedziale czasowym.

W Polsce zatrudnienie osób w wieku 50-64 lata jest niższe o ok. 10% niż w innych krajach europejskich. Liczba osób zatrudnionych w tym przedziale wiekowym stale wzrasta, ale różnica w aktywności zawodowej nadal pozostaje. Wynika to głównie z powodu dość niskiego zatrudnienia osób ze średnim i podstawowym wykształceniem oraz stosunkowo niskiego wieku emerytalnego dla kobiet w Polsce w porównaniu z innymi krajami europejskimi. 

U kobiet w wieku 55-64 lata, powodem niskiego zatrudnienia są przede wszystkim obowiązki rodzinne, głównie opiekuńcze nad współmałżonkiem, rodzicami lub wnukami, zły stan zdrowia i niepełnosprawność. U mężczyzn w wieku 64-69 lat powodem przejścia na emeryturę głównie były problemy zdrowotne, utrudniające pracę.  

Istotnymi barierami w pozostaniu na rynku pracy są m.in.: małe możliwości zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy, niedostosowanie miejsca pracy do potrzeb osoby starszej, małe możliwości dokształcania się i dyskryminacja w miejscu pracy.

Badanie Share 7 rundy z 2017 r. pokazało także, że czynnikami mającymi wpływ na kontynuację zatrudnienia, poza wiekiem i stanem zdrowia, jest postawa pracodawcy, sytuacja na rynku pracy, umiejętności, sytuacja rodzinna, obciążenie fizyczne i emocjonalne, sytuacja finansowa, dojazdy do pracy i potrzeba pomocy.

Polacy w wieku 50+ są mniej zdrowi niż rówieśnicy z krajów Europy zachodniej i też znacząco mniej aktywni fizycznie, co może mieć wpływ na stan zdrowia i przełożyć się na utrzymywanie w zatrudnieniu. Zauważono, że mężczyźni aktywni zawodowo dłużej pozostają w dobrym stanie zdrowia.

Badanie przeprowadzone w latach 2015 i 2017 wykazało, że osoby w wieku przedemerytalnym bierne zawodowo z powodu bezrobocia, choroby, czy niepełnosprawności, dalej pozostawały bez zatrudnienia. Natomiast wśród osób biernych zawodowo z powodu pełnienia obowiązków opiekuńczych, co 5 powróciła po dwóch latach na rynek pracy, co daje bardzo dobry wynik na tle innych krajów europejskich. To pokazuje także, że przy niewielkim wsparciu np. urzędów pracy, te osoby mogą być jeszcze aktywne zawodowo.

W temacie dokształcania zawodowego osób 50+, Polska plasuje się nisko wśród państw europejskich, ponieważ zaledwie 5,6% respondentów mówiło o uczestnictwie w kursie, czy szkoleniu w ostatnim roku i dotyczyło to osób aktywnych zawodowo. W grupie osób 55-59 lat dużo więcej dokształcało się kobiet (21,8%) niż mężczyzn (5,6%). Natomiast w grupie osób 60-69 lat, kiedy kobiety są już w wieku emerytalnym poziom uczestniczenia w dokształcaniu był na zbliżonym poziomie 11,2% kobiet i 11,7% mężczyzn.

Kolejną przyczyną rezygnacji z zatrudnienia wymienianą przez respondentów były warunki pracy, które dotyczą ciężkiej fizycznej pracy wpływającej na stan zdrowia i organizacji pracy na którą składa się podejście przełożonych, możliwość rozwoju, poczucie sprawowania kontroli nad wykonywanymi zadaniami przez osoby 50+.

Analiza warunków pracy pozwoliła wyłonić 4 grupy pracowników 50+. W Polsce największą grupę stanowią osoby zniechęcone do kontynuacji zatrudnienia, ale jednocześnie zadowolone z pracy, następną pod względem wielkości jest grupa osób niezadowolonych z pracy, kolejną grupą są osoby zadowolone z pracy i najmniejszą grupę stanowią osoby zmęczone fizycznie. Odpowiedzi respondentów w kwestii warunków pracy wskazują, że mężczyźni są częściej zadowoleni z pracy niż kobiety. W Polsce przeważa zatrudnienie wymagające siły fizycznej i z mniejszą szansą na awans (szczególnie dotyczy kobiet). 

Elementy, które wpływają na jakość warunków pracy to m.in. praca pod presją czasu, możliwości rozwoju i dokształcania, umożliwienie swobodnego wykonywania zadań, możliwość uzyskania wsparcia w trudnych sytuacjach, uznanie ze strony współpracowników, adekwatność zarobków. W Polsce w większości tych obszarów, kobiety wypadają gorzej, w stosunku do mężczyzn.

Pytanie o chęć przejścia na emeryturę najszybciej jak to możliwe plasuje nasz kraj w połowie wszystkich państw biorących udział w badaniu. Częściej tę chęć wyrażają mężczyźni niż kobiety, co jest związane z różnym wiekiem emerytalnym.

W latach 2020-2021 przeprowadzono badanie „Share Corona Survey”, które miało pokazać jak była wykonywana praca podczas pandemii. W Polsce w porównaniu z  takimi krajami jak Szwecja i Belgia, praca zdalna była wykonywana w niewielkim wymiarze i znacznie częściej przez kobiety oraz osoby z wyższym wykształceniem.  Praca w siedzibie pracodawcy w znacząco większym zakresie była wykonywana w krajach Europy wschodniej i środkowej oraz w Portugalii i we Włoszech. W okresie pandemii, w naszym regionie, bardzo mało osób 50+ zgłaszało utratę pracy. 

Badanie w czasie pandemii obejmowało także pytanie o przejście na emeryturę oraz status ekonomiczny gospodarstwa domowego. W obu tych obszarach Polska wypadła całkiem dobrze, tzn. mało osób 50+ zakończyło aktywność zawodową i nie zmieniła się znacząco sytuacja finansowa.

Zbadano również wykorzystanie umiejętności cyfrowych do kontaktowania się w rodzinie. Okazało się, że nawet w grupie osób 80+ ta forma komunikowania się była dość często stosowana.

Ostatnim obszarem objętym badaniem było otrzymywanie i udzielanie różnego rodzaju wsparcia (zakupy, sprawy urzędowe, zdrowotne itp.). W Polsce 35% osób zadeklarowało otrzymanie pomocy i 25% respondentów takiej pomocy udzielało.

Ostatnie badanie Share było przeprowadzone w 2022 r.

Z dotychczas przeprowadzonych badań bardzo wyraźnie wynika, że kobiety w wieku 50+ są w dużo gorszej sytuacji na rynku pracy niż mężczyźni. Fakt, że od lat występują te same czynniki wpływające na gorszą pozycję kobiet na rynku pracy, świadczy o tym, że nic się nie zmienia, nie są wprowadzane nowe regulacje czy rozwiązania w tym zakresie. Jest nadzieja, że kolejne pokolenia, które są lepiej wykształcone, będą w lepszej sytuacji na rynku pracy i dłużej na nim pozostaną.

W dyskusji zwrócono uwagę, że poziom wykształcenia ma znaczący wpływ na poziom życia, stan zdrowia i funkcjonowanie na rynku pracy.

Aby w Polsce utrzymać osoby 50+ na rynku pracy, należy przede wszystkim podjąć działania wspierające utrzymanie dobrego stanu zdrowia, poprawić dostęp do edukacji, a także zmienić nastawienie pracodawców, uświadamiając im, jak duży potencjał mają starsi pracownicy oraz zmienić nastawienie młodych współpracowników, pokazując, jakie korzyści może im dać doświadczenie zawodowe i życiowe starszych koleżanek i kolegów.

Wszystkie prezentowane na spotkaniu tematy będą kontynuowane w pracach Komisji Ekspertów ds. Osób Starszych.