Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Policja przygotowała projekt "Podstawowego katalogu umiejętności z zakresu taktyki i technik interwencji oraz wskazówki do realizacji zajęć z zakresu taktyki i technik interwencji"
• Krajowy Mechanizm Prewencji Tortur uznaje za niezbędne uzupełnienie tych materiałów szkoleniowych
• Chodzi m.in. o techniki komunikacji i deeskalacji napięcia, które mogłyby zapobiec konieczności użycia środków przymusu; zasady interwencji wobec osób w kryzysie zdrowia psychicznego i pod wpływem substancji odurzających czy szczegółowe reguły używania pałek, paralizatorów i kajdanek
• Opinię do projektu dyrektor KMPT Rafał Kulas przedstawił pełnomocnikowi Komendanta Głównego Policji ds. Ochrony Praw Człowieka insp. Krzysztofowi Łaszkiewiczowi  

Techniki deeskalacji

Celem projektu jest wyposażenie funkcjonariuszy w podstawowe umiejętności z zakresu taktyki i technik interwencji. Skupia się on jednak na technicznych aspektach stosowania środków przymusu bezpośredniego oraz komunikacji i asekuracji policjantów. Pomija zaś profesjonalne techniki komunikacji i deeskalacji napięcia, które mogłyby poprawić komunikację funkcjonariuszy z osobami, wobec których podejmują czynności. Mogłoby to m.in. zapobiec konieczności użycia środków przymusu i zmniejszyć ryzyko złego traktowania.

Po wizycie w Polsce w 2022 r. Europejski Komitet ds. Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (CPT) zalecił polskim władzom przeszkolenie funkcjonariuszy w zakresie zapobiegania użycia siły przy zatrzymaniu. Wskazał, że jeśli jest to niezbędne, powinni oni stosować profesjonalne techniki, które w możliwie najszerszym stopniu zmniejszają ryzyko wyrządzenia szkody osobom, które mają być zatrzymane.

Niezbędne jest wyodrębnienie w szkoleniu panelu poświęconego technikom pozwalającym na deeskalację emocji, redukcję zagrożeń i działanie prewencyjne nakierowane na minimalizowanie używanych środków przymusu bezpośredniego.

Interwencje wobec osób w kryzysie zdrowia psychicznego czy pod wpływem substancji odurzających

Do bardziej wymagających interwencji należą te prowadzone wobec osób w kryzysie zdrowia psychicznego lub pod wpływem substancji odurzających. W 2021 r. na zlecenie KMPT specjaliści z zakresu psychiatrii i medycyny sądowej opracowali ekspertyzę ws. zasad prowadzenia takich interwencji. Wskazano w niej, że "programy szkoleń powinny opierać się na podręczniku opracowanym przez praktyków taktyki i techniki interwencji we współpracy z zewnętrznymi ekspertami z zakresu medycyny". Współpraca ta powinna obejmować też przekazanie wiedzy co do obszarów ryzyka związanych ze stosowaniem środków przymusu  w kontekście tzw. grup wrażliwych (m.in. kobiet w ciąży, nieletnich, osób starszych, osób z niepełnosprawnością fizyczną i intelektualną). 

Takie interwencje mogą powodować konieczność wezwania zespołu ratownictwa medycznego. Warto rozważyć zatem nawiązanie współpracy z zespołami ratownictwa medycznego w celu wypracowania skutecznego modelu współdziałania. Autorzy opinii zwracają też uwagę na potrzebę realizacji wspólnych szkoleń policjantów i zespołów ratownictwa medycznego.

W projekcie instruktorom zaleca się zwrócenie szczególnej uwagi, że funkcjonariusze mają obowiązek poszanowania godności ludzkiej oraz przestrzegania i ochrony praw człowieka. KMPT ocenia to pozytywnie. Proponuje jednak wzbogacenie poszczególnych paneli o praktyczne rozwiązania, które – zastosowane w interwencjach – będą realizować zasadę poszanowania praw człowieka. 

KMPT rekomenduje również omawianie w czasie szkoleń definicji tortur z art. 1 Konwencji ONZ i konkretnych przykładów takich zachowań, zwłaszcza w kontekście używania środków przymusu bezpośredniego. Policjanci muszą być świadomi, że nie każde ich działanie służbowe podlega ochronie prawnej, a niektóre mogą stanowić tortury lub inne formy nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania.

Dopuszczenie się tego może nastąpić również przy działaniu nieumyślnym. 

Przydatne byłoby zatem przedstawienie policjantom specyfiki współpracy z osobami, wobec których trzeba zmodyfikować sposób działania, zapobiegania agresji lub jej deeskalacji – a przez to uniknięcie konieczności użycia środków przymusu.

Minimalne gwarancje prewencji tortur

Omawiając zagadnienia zatrzymywania osób, warto przypomnieć funkcjonariuszom, że kluczowe znaczenie dla zapobiegania torturom ma funkcjonowanie w praktyce minimalnych gwarancji prewencji tortur:

• pouczenie (ustne i pisemne) w sposób jasny i zrozumiały dla zatrzymanego o przyczynie zatrzymania, przysługujących prawach i uprawnieniach (w tym zapewnienie dostępu do tłumacza);
• możliwość poinformowania wybranej osoby o fakcie zatrzymania i miejscu przebywania;
• dostęp do lekarza i adwokata/radcy prawnego;
• poinformowanie o prawie i sposobie składania skargi.

Używanie kamer nasobnych u policjantów

Policjantom warto uzmysłowić, jak ważną rolę w czasie interwencji mają kamery nasobne. Są one obiektywnym dowodem czynności, chronią osoby, wobec których podejmowana jest interwencja, ale i samych funkcjonariuszy w przypadku pomówień i zarzutów. Pozwalają też przełożonym na ocenę, czy potrzebują szkoleń z komunikacji interpersonalnej i technik deeskalacji oraz prawidłowości stosowania środków przymusu. Materiał taki może być też cennym materiałem szkoleniowym. 

Ważne jest, by funkcjonariusz włączył kamerę odpowiednio wcześniej, tak aby zarejestrować nie tylko samą interwencję, ale też zdarzenia poprzedzające. KMPT rekomenduje wprowadzenie tej tematyki do szkoleń.

Stosowanie pałek, paralizatorów i kajdanek 

Sprzęt użyty do interwencji może powodować obrażenia ciała, zwłaszcza gdy jest używany nieumiejętnie lub w sposób nieproporcjonalny; w niektórych sytuacjach jego zastosowanie może zostać uznane za formę tortur. Np. w odniesieniu do używania pałek organizacja Omega Research Foundation podkreśla, że mogą one "powodować poważne obrażenia, w tym obrażenia narządów wewnętrznych, szczególnie gdy są wbijane «od końca» w osobę docelową. Uderzenia z góry i uderzenia w głowę i inne wrażliwe miejsca zwiększają ryzyko poważnych obrażeń lub śmierci”. Ponadto pałki są stosowane do niebezpiecznych technik krępowania, w tym chwytów za szyję, które ograniczają oddychanie.

ORF podkreśla, że „użycie tej broni powoduje silny ból, a także niesprawność i utratę kontroli nad mięśniami, co może skutkować wtórnymi urazami w wyniku upadków. Badania wykazały również ryzyko urazów serca, układu oddechowego i mózgu oraz powikłań, w tym szereg przypadków, w których nastąpił zgon po użyciu broni".

CPT podkreśla ryzyko oparzeń w razie przedłużonego użycia paralizatora w trybie "kontaktowym", gdy jest on przykładany do ciała. Takie używanie paralizatorów budzi też obawy Komitetu ONZ Przeciwko Torturom (CAT), według którego powinno być ono zakazane. Komitet wskazał też, że szkolenie powinno obejmować informację o tym, kiedy jego użycie jest niewłaściwe z powodów medycznych. Używanie paralizatorów w trybie ogłuszania, w którym broń jest przykładana bezpośrednio do ciała, także budzi obawy CAT i powinno być zakazane. CPT podkreśla, że należy unikać używania paralizatorów wobec grup szczególnie wrażliwych, takich jak osoby starsze, kobiety w ciąży, dzieci, osoby chore na serce).

Drażniące substancje chemiczne mogą być niebezpieczne i powodować różne obrażenia fizyczne. W ocenie ORF „nie powinny być stosowane w zamkniętych przestrzeniach, w których nie ma możliwości opuszczenia bezpośredniego obszaru przez ludzi. Organy ścigania powinny również monitorować stosowaną ilość, aby upewnić się, że nie jest ona nadmierna, i zaprzestać jej stosowania, gdy nie będzie już zagrożenia ze strony osób agresywnych".

W przypadku kajdanek ORF podkreśla, że mimo ich powszechnego używania, są one często wykorzystywane do łamania praw człowieka. Mogą one wyrządzić krzywdę, gdy są zbyt mocno zaciśnięte, używane przez długi czas, używane w pozycjach stresowych lub do skuwania ludzi razem. Szkodliwe użycie kajdanek może spowodować szereg obrażeń, w tym nadmierne wyprostowanie kończyn i rany cięte, a także wtórne obrażenia spowodowane upadkami.

W ocenie KMPT funkcjonariusze powinni być uczeni ryzyka dla zdrowia, jakie wiąże się z użyciem określonego urządzenia, i ostrzegani przed sytuacjami potencjalnie niebezpiecznymi, które to ryzyko zwiększają. Powinno się im stale przypominać zasady właściwego stosowania środków przymusu bezpośredniego, udzielania pierwszej pomocy oraz poinstruować ich w zakresie:

• potencjalnych medycznych skutków użycia sprzętu do stosowania środków przymusu bezpośredniego;
• grup wrażliwych na działanie określonych urządzeń;
• sytuacji zwiększających ryzyko dla życia i zdrowia;
• międzynarodowych standardów ochrony praw człowieka i zaleceń organów międzynarodowych w kontekście użycia środków przymusu bezpośredniego.

Szkolenie z użycia taserów powinno odpowiadać następującym standardom:

• nigdy nie powinny one być częścią wyposażenia funkcjonariuszy pełniących służbę w jednostkach (w pomieszczeniach);
  bezwzględnie należy także zakazać pobierania taserów do wszelkich pomieszczeń, do których doprowadzane są osoby zatrzymane,
• używanie tasera do bezpośredniego kontaktu urządzenia z ciałem człowieka powinno być bezwzględnie zakazane;
• należy jasno stwierdzić, że stosowanie tasera jest bezwzględnie zabronione wobec dzieci i kobiet w ciąży;
• postuluje się, aby paralizatorów nie używać wobec osób starszych, osób z historią chorób kardiologicznych, osób z zaburzeniami psychicznymi oraz pod wpływem środków odurzających.

Krajowy Mechanizm widzi potrzebę wsparcia funkcjonariuszy w obszarze szkoleniowym, w zakresie techniki i taktyki zakładania kajdanek na ręce. Nawiązanie współpracy ze specjalistami z zakresu medycyny może przynieść odpowiedź, jakie techniki nacisku będą w stanie obezwładnić osobę i zapewnić bezpieczeństwo. 

Analizy naukowe wskazują zróżnicowaną wydolność oddechową w zależności od przyjętej w trakcie unieruchomienia pozycji samych rąk. Z uwagi na potencjalne zagrożenie życia występujące w tej sytuacji, techniki dotyczące unieruchomienia z wykorzystaniem ciężaru ciała funkcjonariusza powinny być szczegółowo skonsultowane z ekspertami z zakresu medycyny, a następnie precyzyjnie omówione w trakcie szkolenia. 

Używanie gazu obezwładniającego 

W podręczniku dotyczącym wyposażenia Policji Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka OBWE (ODIHR) wskazuje, że nie należy stosować gazu obezwładniającego:

• w celu rozpraszania pokojowych zgromadzeń czy demonstracji;
• wobec osób starszych, dzieci oraz innych osób, które mogą mieć trudności z odsunięciem się od rozpylanej substancji;
• w zamkniętych pomieszczeniach.

Należy poinformować funkcjonariuszy o konieczności zapewnienia opieki lekarskiej każdej osobie, która narażona była na działanie tak drażniącej substancji. Zalecenie takie CPT wydał wobec Polski już po wizycie z 2009 r.

Podsumowując, dla wzmocnienia ochrony przed niewłaściwym traktowaniem, a także zabezpieczenia życia i zdrowia wszystkich uczestników prowadzonych interwencji, niezbędne jest uzupełnienie materiałów szkoleniowych. 

KMP.070.3.2024