Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Osoby osadzone w aresztach śledczych i zakładach karnych nieustannie skarżą się na sposób i warunki udzielania im przepustek losowych
• Zdarza się np., że na ważne uroczystości rodzinne, jak śluby czy pogrzeby najbliższych, osoby takie są bez wystarczającego uzasadnienia dowożone w odzieży więziennej oraz w kajdankach na rękach i nogach przez uzbrojonych funkcjonariuszy
• Decyzja o zastosowaniu takich środków powinna być poprzedzona wnikliwą, indywidualną oceną ryzyka. Zastosowanie środków nieadekwatnych do potencjalnego zagrożenia może prowadzić do poniżającego traktowania osoby pozbawionej wolności
• Zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich Wojciech Brzozowski występuje w tej sprawie do dyrektor generalnej SW płk Renaty Niziołek 

W wystąpieniach do DGSW z 2015 r. i 2019 r. RPO wskazywał, że w decyzji dyrektora jednostki penitencjarnej ws. sposobu i warunków udzielania zezwoleń na opuszczenie zakładu karnego na podstawie art. 141a § 1 k.k.w. powinien być precyzyjnie określony sposób realizacji przepustki losowej. Skazany powinien zaś otrzymać pisemną informację o treści tej decyzji. 

Rzecznik zalecał, aby decyzje ws. ewentualnego użycia środków ochronnych na czas konwoju były podejmowane w sposób zindywidualizowany. Postulaty te spotkały się z akceptacją DGSW, który zobowiązał dyrektorów do pełnego informowania osadzonego o sposobie przepustki. Jednakże mimo upływu lat wyniki postępowań BRPO w tych sprawach dowodzą, że nadal dochodzi do licznych nieprawidłowości, powodujących naruszenie praw osób pozbawionych wolności.

Sposób procedowania wniosku osadzonego o udzielenie przepustki losowej

Aktualny pozostaje problem braku precyzyjnego określenia sposobu realizacji konwoju przez dyrektorów jednostek. Brakuje np. adnotacji, czy będą stosowane szczególne środki ochronne, a jeśli tak, to jakie. Elementy te powinny być zawarte w pisemnej decyzji dyrektora, o której należy powiadomić daną osobę przed przepustką. Brak któregoś składnika powoduje, że nie jest zachowana zasada pełnego informowania o warunkach przepustki.

Jeśli dyrektor nie określi wszystkich warunków konwoju, osadzony często w ostatniej chwili dowiaduje się, że np. na pierwszą komunię dziecka czy pogrzeb bliskiego musi się udać w odzieży więziennej i w kajdankach zespolonych. Możliwe jest, że po konsultacji z bliskimi skazany zrezygnuje z udziału w uroczystości.

W jednej z decyzji o przepustce była tylko informacja, że będzie ona realizowana pod konwojem funkcjonariuszy SW. Osadzony był zaś przekonany, że będą oni wyposażeni w broń, a on będzie miał kajdanki, wobec czego zrezygnował z udziału w pogrzebie matki.
SW często nie wywiązuje się z obowiązku pisemnego zawiadamiania wnioskodawców o sposobie załatwienia sprawy. Jak pokazują wszystkie dotychczasowe postępowania wyjaśniające BRPO, wnioski o przepustkę losową nie są też załatwiane bezpośrednio po zgłoszeniu. 

W BRPO badano sprawę osadzonego, który nie tylko nie dostał pisemnego powiadomienia o sposobie rozpoznania jego wniosku, ale ponadto na druku, na którym procedowano wniosek, nie złożył podpisu potwierdzającego zapoznanie go z podjętą decyzją, warunkami konwoju i pouczeniem o możliwości zaskarżenia decyzji. A decyzje dyrektorów ws. przepustek są zaskarżalne. 

Stosowanie środków ochronnych w czasie realizacji konwoju osób pozbawionych wolności

Wyniki postępowań wyjaśniających BRPO wskazują, że decyzje o tym, jakie środki bezpieczeństwa zostaną użyte podczas konwoju, nie zawsze są poprzedzone wnikliwą oceną i dostosowane do okoliczności. Dotyczy to skazanych przebywających w zakładach typu zamkniętego, półotwartego, jak i otwartego. 

W ocenie RPO wobec osadzonych w zakładach półotwartych i otwartych jedynie w uzasadnionych przypadkach można podejmować decyzje o przepustce pod konwojem, w odzieży skarbowej i z prewencyjnym użyciem środków przymusu bezpośredniego. W tych zakładach realizacja zezwoleń powinna się odbywać przy jak najłagodniejszych środkach ochronnych.

Korzystanie z odzieży będącej własnością administracji więziennej poza terenem jednostki penitencjarnej

Bez względu na to, w jakim typie zakładu karnego osadzony odbywa karę, podczas pobytu poza jednostką w związku z udziałem w ważnych wydarzeniach rodzinnych powinien on mieć zapewnioną możliwość korzystania z własnej odzieży. Jedynie w przypadkach określonych w art. 111 § 2 k.k.w. można podjąć decyzję o zobowiązaniu skazanego do korzystania z odzieży skarbowej. Przy powołaniu się na "względy bezpieczeństwa" należy wskazać konkretne okoliczności mogące świadczyć o szczególnym zagrożeniu, które uzasadniałyby odstąpienie od obowiązującej zasady konwojowania skazanych w odzieży własnej.

W wielu przypadkach nieuzasadnione jest również konwojowanie w odzieży skarbowej osadzonych w zakładzie karnym typu półotwartego i otwartego. Karę odbywają tam skazani, którzy dali podstawę do uznania, że nie zagrażają bezpieczeństwu. Skoro przysługuje im prawo do własnej odzieży, bielizny i obuwia, to tym bardziej realizacja przepustek co do zasady powinna przebiegać z wykorzystaniem odzieży prywatnej.

Prewencyjne użycie środków przymusu bezpośredniego

Decyzja o zastosowaniu prewencyjnych środków przymusu ma charakter fakultatywny, powinna być poprzedzona wnikliwą oceną i dostosowana do okoliczności. 

Kajdanki zespolone lub kajdanki na ręce i nogi to szczególnie uciążliwy środek. Znacząco ograniczają swobodę ruchu, a ich użycie jest odbierane jako upokarzające. Ich stosowanie w przestrzeni publicznej dodatkowo potęguje dolegliwość i może prowadzić do stygmatyzacji w oczach osób postronnych. Ich użycie powinno być uzasadnione szczególnymi okolicznościami, które wskazywałyby, że jedynie to zapobiegnie ewentualnej ucieczce lub agresywnym zachowaniom.

Sprawy badane w Biurze RPO

Skazany odbywający karę w zakładzie karnym typu zamkniętego miał wziąć udział w pogrzebie matki pod konwojem, w kajdankach na ręce i nogi oraz w odzieży skarbowej. Po informacji o tym zrezygnował z udziału w pogrzebie. RPO ocenił, że SW nie wykazała, by jedynie użycie kajdanek na ręce i nogi zapobiegnie ewentualnej ucieczce lub agresywnym zachowaniom. 

W głośnej sprawie badanej przez RPO kobieta odbywająca karę w zakładzie typu półotwartego była konwojowana na pogrzeb dziecka w odzieży skarbowej i w kajdankach zespolonych. Nie było zaś ani przesłanek, ani wiarygodnych informacji, aby uznać, że mogłaby zagrozić bezpieczeństwu konwoju. Korzystanie z odzieży skarbowej Rzecznik w tej sprawie uznał za noszące cechy poniżającego traktowania, a kajdanki zespolone – za działanie nadmierne i nieuzasadnione.

Inny osadzony, z zakładu typu otwartego i zatrudniony na zewnątrz bez konwoju, miał przepustkę na pogrzeb ojca pod konwojem, w odzieży skarbowej i w kajdankach zespolonych. Po interwencji BRPO pierwotną decyzję zmieniono. W tych przypadkach przewidziane środki były nieproporcjonalne do zagrożenia i nadmiernie dolegliwe; nosiło to cechy poniżającego traktowania.

Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

Niejednokrotnie państwo polskie nie wykazało, że ograniczenia wobec skazanego były uzasadnione, wobec czego Trybunał orzekał, że odmowa zezwolenia na opuszczenie zakładu karnego w celu odwiedzenia poważnie chorego członka rodziny czy udziału w jego pogrzebie naruszyła art. 8 EKPC. Podkreślał, że nawet jeżeli osadzony musi być poddany różnym ograniczeniom, to każde musi być usprawiedliwione jako konieczne w społeczeństwie demokratycznym (proporcjonalne).

Uwzględnianie tez ETPC przyczynia się do poprawy systemu penitencjarnego i może zmniejszyć liczbę skarg do ETPC w tych sprawach. Dlatego w każdej sprawie dotyczącej przepustki losowej SW powinna dokładać wszelkich starań, aby wniosek osadzonego rozpoznano z należytą uwagą. Oznacza to konieczność uwzględnienia wszystkich warunków osobistych skazanego oraz oceny jego dotychczasowej postawy w trakcie odbywania kary. Decyzja o zastosowaniu odzieży skarbowej i kajdanek, w tym zespolonych, powinna być poprzedzona wnikliwą, indywidualną oceną ryzyka. Zastosowanie środków nieadekwatnych do potencjalnego zagrożenia może prowadzić do poniżającego traktowania osoby pozbawionej wolności.

ZRPO Wojciech Brzozowski prosi DGSW o podjęcie działań w celu wyeliminowania wskazanych błędów oraz o informację o stanowisku i podjętych działaniach.

IX.517.840.2025