Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Nadal zdarza się, że sądy wydają w pewnych odstępach czasu dwa postanowienia sądowe o nabyciu spadku po tej samej osobie
• Uniemożliwia to działania prawne spadkobierców wobec nieruchomości, jak wpis w księdze wieczystej, podział majątku, nie mówiąc o jego sprzedaży
• Problemu nie rozwiązuje ani skarga o wznowienie postępowania, ani też skarga nadzwyczajna
• Resort sprawiedliwości przyznał, że ma on charakter systemowy, a jego rozwiązanie wymaga zmian ustawowych

Dlatego rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek pisze w tej sprawie do ministra Zbigniewa Ziobry.

Wcześniejsze działania RPO

W związku z pracami legislacyjnymi Ministerstwa Sprawiedliwości w zakresie prawa spadkowego (nr projektu UD 222) RPO wraca do problemu współwystępowania kilku postanowień sądowych stwierdzających nabycie spadku po tej samej osobie. 

RPO zwracał uwagę na ten problem w wystąpieniach do MS z 1 lipca 2020 r. i 6 listopada 2012 r.  Wskazywał, że należy zagwarantować osobom bezpośrednio zainteresowanym możliwość eliminowania wadliwego, wydawanego po raz drugi, postanowienia spadkowego.

W odpowiedzi na ostatnie wystąpienie resort przyznał, że problem ten ma charakter systemowy i jego rozwiązanie wymaga odpowiednich regulacji  ustawowych. Szczegółowa analiza uwag RPO miała być dokonana w toku najbliższych prac legislacyjnych. 

Problem wciąż się utrzymuje

Tymczasem do Biura RPO nadal wpływa bardzo dużo wniosków o interwencje w tych sprawach – albo o złożenie skargi o wznowienie, albo skargi nadzwyczajnej. Obecnie przed sądami w Polsce toczy się kilkanaście postępowań wznowieniowych ze skarg RPO, złożonych na rzecz obywateli, którym upłynął trzymiesięczny termin z art. 407 § 1 k.p.c. 

Liczne są również te sprawy, w których skarga o wznowienie nie może zostać złożona wobec upływu 10-letniego terminu z art. 408 k.p.c. Wtedy RPO korzysta ze skargi nadzwyczajnej. Na rozpoznanie przez Sąd Najwyższy oczekuje osiem takich skarg - pięć zostało już uwzględnionych.

SN nie miał wątpliwości, że wydawanie dwóch postanowień sądu o spadku rażąco godzi w konstytucyjną zasadę demokratycznego państwa prawnego i wynikające z niej zasady zaufania do państwa i bezpieczeństwa prawnego.  SN przyznaje, że w takim przypadku ochrona Konstytucji staje się iluzoryczna, bo instytucja stwierdzenia nabycia spadku nie może zrealizować jej celów. Tym samym naruszone zostaje konstytucyjne prawo do dziedziczenia.

Wydanie drugiego postanowienia o spadku po tej samej osobie powoduje, że zainteresowani nie mogą legitymować się jednoznacznym potwierdzeniem nabycia uprawnień spadkowych.

Ani skarga o wznowienie postępowania, ani też skarga nadzwyczajna, nie służą efektywnemu rozwiązaniu problemu. Biorąc pod uwagę jego skalę, skarga nadzwyczajna nie wydaje się instrumentem właściwym, skoro jest to środek zaskarżenia o charakterze szczególnym, do sytuacji wyjątkowych.

Niestety problemu nie rozwiązało też wprowadzenie rejestru spadkowego. Do Biura RPO wciąż wpływają prośby o pomoc w uporządkowaniu tych spraw spadkowych, których rejestr nie obejmuje. Obowiązek rejestrowania postanowień spadkowych dotyczy bowiem tylko wydanych po 8 września 2016 r.

Nierzadko wnioski kierowane są przez same sądy, które – dysponując różnymi orzeczeniami spadkowymi – nie mogą samodzielnie rozstrzygnąć sprawy o dział spadku, o dokonanie wpisu w księdze wieczystej, itp.

Dlatego problem wymaga podjęcia działań legislacyjnych przez organy państwa. Liczba wniosków wpływających do Biura RPO w ostatnich kilkunastu latach - jak i kierowania ich nie tylko przez spadkobierców, ale i przez  same sądy – świadczy, że wpływa to na porządek publiczny i bezpieczeństwo prawne. 

Projekt ustawy nr UD 222 przewiduje wiele istotnych zmian w prawie spadkowym i proceduralnym, jak: 

• zmiana zasady dziedziczenia w przypadku, gdy którekolwiek z dziadków spadkodawcy nie dożyje otwarcia spadku; 
• obowiązek zawarcia w sentencji określenia, w jaki sposób spadek został przyjęty; 
• ograniczenie odpowiedzialności za długi spadkowe Skarbu Państwa i gminy, którym spadek przypadnie z mocy ustawy; 
• zawieszenie biegu terminu z art. 1015 § 1 k.c. do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku na czas trwania postępowania sądowego w przedmiocie zezwolenia na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka 
• dodanie nowej przesłanki niegodności dziedziczenia w postaci uporczywego niewykonywania obowiązku alimentacyjnego wobec spadkodawcy bądź też uporczywego uchylania się od sprawowania opieki nad spadkodawcą. 

Projektowane zmiany co do zasady zasługują na uznanie. Z uwagi na gruntowny charakter nowelizacji, dotyczącej fundamentalnych zasad prawa spadkowego i procedury cywilnej, Marcin Wiącek pyta ministra, czy przy tej okazji rozważano rozwiązanie problemu „podwójnych” postanowień spadkowych. RPO zwraca się o uwzględnienie tych uwag  w toku prac.

IV.511.221.2020