Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Osoby w kryzysie bezdomności posiadające obywatelstwo polskie, które przebywają za granicą, maja problemy w dostępie do świadczeń zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych
• Problemem jest uzyskanie potwierdzenia prawa do świadczeń zdrowotnych czy komunikacja z polskimi służbami w przypadkach nagłego zagrożenia życia w ramach opieki transgranicznej
• Widoczne są też problemy tej grupy osób z otrzymaniem świadczeń leczniczych w ramach opieki krajowej
• Rzecznik Praw Obywatelskich zwraca uwagę premiera Donalda Tuska na te problemy i apeluje o zmiany systemowe w celu poprawy sytuacji osób w kryzysie bezdomności, w szczególności w zakresie prawa do leczenia zarówno za granicą, jak i w kraju

Bezdomność jest uznawana za najdotkliwszą formę wykluczenia społecznego. Wiąże się nie tylko z brakiem miejsca zamieszkania, ale prowadzi też do niemożności prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie oraz społecznej stygmatyzacji.

Osoby w kryzysie bezdomności zazwyczaj pozbawione są, poza doraźnymi interwencjami w stanach nagłych, specjalistycznej opieki medycznej, zwłaszcza diagnostyki i leczenia psychiatrycznego.

Przeciwdziałanie samemu zjawisku bezdomności znajduje się wśród priorytetów Rzecznika Praw Obywatelskich i należy do najważniejszych zadań ciążących na władzy publicznej. Świadczą o tym normy odnoszące się do tej problematyki zawarte zarówno w Konstytucji RP, jak i Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Międzynarodowym Pakcie Praw Ekonomicznych, Społecznych i Gospodarczych ONZ, czy Europejskiej Karcie Społecznej.

Dlatego RPO Marcin Wiącek występuje do prezesa rady ministrów Donalda Tuska w sprawie poprawy sytuacji osób w kryzysie bezdomności przebywających zarówno za granicą, jak i w kraju, w zakresie dostępu do świadczeń ze środków publicznych oraz w zakresie abolicji i upadłości konsumenckiej tych osób.

Sytuacja Polaków w kryzysie bezdomności za granicą

W wystąpieniu do premiera Rzecznik zauważa, że do priorytetów polityki polonijnej rządu należy monitorowanie sytuacji wykluczonych społecznie Polaków zamieszkujących za granicą, ze szczególnym uwzględnieniem osób w kryzysie bezdomności, w tym bezdomności długotrwałej, przygotowanie kompleksowej reakcji państwa, w sytuacji gdy zjawiska takie nabierają masowego wymiaru, w tym w zakresie stworzenia procedur umożliwiających potencjalny ich powrót do Polski, zwłaszcza w sytuacji konieczności kontynuacji leczenia, rehabilitacji medycznej czy rekonwalescencji. Wynika to z Rządowej strategia współpracy z Polonią i Polakami za granicą na lata 2025-2030.

Z Konstytucji RP wynika prawo do pomocy władz publicznych w uzyskaniu świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych dla wszystkich obywateli, niezależnie od ich miejsca zamieszkania i sytuacji materialnej. Warunki i zakres świadczeń określa ustawa z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych.

Choć przepisy przewidują możliwość korzystania ze świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych przez znaczną część osób w kryzysie bezdomności to w praktyce występują liczne problemy w dostępie tych osób - posiadających obywatelstwo polskie, które przebywały/przebywają za granicą - do świadczeń zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych. Problemy pojawiają się też w komunikacji z właściwymi polskimi służbami w przypadkach nagłego zagrożenia życia w ramach opieki transgranicznej. Widoczne są też problemy tej grupy osób z otrzymaniem świadczeń leczniczych w ramach opieki krajowej.

Uzyskanie potwierdzenia prawa do świadczeń zdrowotnych poprzedzone jest rygorystyczną i skomplikowaną procedurą, niedostosowaną do istoty zjawiska bezdomności. W praktyce stwarza to problemy, zarówno samym zainteresowanym, jak i właściwym organom publicznym.

Ponadto do Biura RPO wpływają sygnały obywateli polskich, którzy są osobami w kryzysie bezdomności i przebywają czasowo poza granicami, a jednocześnie doszło u nich do znacznego pogorszenia stanu zdrowia, tj. do utraty przytomności oraz konieczności wykonania pilnej operacji nierzadko ratującej życie. Dochodzi do sytuacji, w których w wyniku wskazanych regulacji, polscy obywatele w kryzysie bezdomności, czasowo przebywając za granicą, w oczekiwaniu na długotrwałą procedurę potwierdzania prawa do świadczeń, tracą życie.

Potrzeba działań systemowych w zakresie zapewnienia opieki zdrowotnej osobom w kryzysie bezdomności

Okoliczności te, w połączeniu z wnioskami działającej przy Rzeczniku Praw Obywatelskich Komisji Ekspertów ds. Przeciwdziałania Bezdomności oraz docierającymi do Rzecznika sygnałami podczas spotkań, wskazują na konieczność podjęcia działań systemowych w ramach zakresu odpowiednich resortów – zdrowia, spraw zagranicznych oraz sprawiedliwości.

Zakres tych działań, wynikający z konieczności poszanowania przez władze publiczne wspomnianych powyżej norm konstytucyjnych i międzynarodowych, obejmuje m.in.:

Zapewnienie realnej opieki zdrowotnej osobom w kryzysie bezdomności oraz innym osobom nieuzyskującym dochodu (m.in. w zakresie obowiązku ustalenia spełnienia przesłanek z art. 54 ustawy, potwierdzania prawa do świadczeń opieki zdrowotnej osób znajdujących się w sytuacji transgranicznej, problemów z dostępem do świadczeń zdrowotnych osób w kryzysie bezdomności na gruncie krajowym)

Usprawnienie i odformalizowanie potwierdzenia prawa do świadczeń zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych i wydawanych decyzji z art. 54 ustawy o świadczeniach dla osób w kryzysie bezdomności (m.in. w zakresie przewlekłych postępowań administracyjnych w sprawie potwierdzania prawa do świadczeń, obowiązku przedłożenia dokumentów potwierdzających miejsce zamieszkania na terenie Polski, czy możliwość prowadzenia postępowania administracyjnego uproszczonego)

Uprawnienie konsulów do poświadczania prawa do świadczeń na zasadzie art. 54 ustawy o świadczeniach (m.in. w zakresie przyznania nowych uprawnień konsulom oraz wyznaczenie osoby w Centrali NFZ koordynujących powroty do kraju).

W wystąpieniu do premiera Rzecznik zgłasza też inne uwagi dotyczące art. 54 ustawy o świadczeniach wskazując m.in. na brak jest definicji miejsca zamieszkania i ewentualnego odesłania w art. 54 ustawy o świadczeniach do regulacji cywilistycznych, czy brak regulacji określających właściwość miejscową organu, w sytuacji braku możliwości ustalenia miejsca zamieszkania świadczeniobiorcy. Problematyczne jest też to, że art. 54 pkt 4 ustawy o świadczeniach nie przewiduje, że w sytuacjach nagłych z wnioskiem o wydanie decyzji poświadczającej prawo do świadczeń finansowanych ze środków publicznych może zwrócić się również świadczeniodawca zagraniczny.

Abolicja i upadłość konsumencka wobec osób w kryzysie bezdomności

Rzecznik zwraca też uwagę na problemy związane z tematem abolicji i upadłości konsumenckiej stosowanej wobec osób w kryzysie bezdomności wskazując na konieczność uproszczenia procedur. Upadłość konsumencka nie rozwiązuje kluczowych problemów, które w dużej części przypadków uniemożliwiają w praktyce wyjście z kryzysu bezdomności. Chodzi tu o zobowiązania alimentacyjne, nawiązki i grzywny, których umorzenie wyłączają przepisy prawa upadłościowego. W sytuacjach skrajnych, a taką jest niemal zawsze kryzys bezdomności, także i te zobowiązania powinny być umarzane. Są one i tak nieściągalne, natomiast stanowią nieusuwalne obciążenie. Rzecznik proponuje też, żeby zastanowić się nad wprowadzeniem abolicji warunkowej, choćby uzależnionej od przyjętej, minimalnej cezury czasu regulowania obowiązku alimentacyjnego w przyjętym przedziale czasu. Istotne wydaje się też być odroczenie czy przerwa na warunkach fakultatywnych opisanych w kodeksie karnym wykonawczym.

W związku z opisanymi w wystąpieniu problemami RPO Marcin Wiącek występuje do premiera Donalda Tuska z prośbą o ustosunkowanie się do nich oraz przedstawienie podjętych i planowanych przez wskazane resorty działań w celu poprawy zaistniałej sytuacji. W szczególności w zakresie zmian legislacyjnych w poświadczaniu prawa do świadczeń ze środków publicznych dla osób w kryzysie bezdomności przebywających zarówno za granicą, jak i w kraju, oraz w zakresie abolicji i upadłości konsumenckiej.

V.7010.5.2025