Biuletyn Informacji Publicznej RPO

15 listopada 2024 r. obradowała Komisja Ekspertów ds. Przeciwdziałania Bezdomności. Tematem posiedzenia była sytuacja obywateli polskich w kryzysie bezdomności za granicami kraju, zwłaszcza w kontekście dostępu do świadczeń leczniczych finansowanych ze środków publicznych oraz komunikacji z właściwymi polskimi służbami w wypadkach nagłych zagrożenia życia czy niemożności podjęcia przez nie świadomych decyzji, jak również finansowania rehabilitacji i leczenia psychiatrycznego.

W posiedzeniu Komisji, oprócz jej członków, uczestniczyli przedstawiciele Ministerstwa Zdrowia (Anna Rusiecka z Departamentu Lecznictwa) oraz Ministerstwa Spraw Zagranicznych (Michał Wybiral z Departamentu Konsularnego i Witold Rutka z Departamentu Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą), senator Adam Bodnar z Senackiej Komisji Spraw Emigracji i Łączności z Polakami za Granicą) oraz przedstawiciele organizacji pozarządowych:  Barbara Pasnicki z Caritas Berlin i Anna McKeever z Fundacji Barka UK, a także dr Tomasz Skajster, mec. Bartłomiej Kachniarz oraz konsul Robert Kępka, którzy występowali na rzecz pomocy obywatelom RP w kryzysie bezdomności w Berlinie.

Temat został zgłoszony latem 2024 r. przez polską placówkę konsularną w Berlinie i neurochirurga pracującego w tamtejszym szpitalu dr. Tomasza Skajstera. Według nich ani ustawa o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, ani tym bardziej Konstytucja RP nie pozbawiają obywatelek i obywateli polskich prawa do uzyskania potwierdzenia prawa do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych w chwili przekroczenia granicy państwowej. Państwo polskie nie wykazuje jednak zaangażowania w udzielaniu pomocy tej grupie w potrzebie. Tymczasem w samym Berlinie każdego miesiąca co najmniej kilkoro obywateli Polski w kryzysie bezdomności - bądź takich, z którymi z uwagi na stan zdrowia nie można nawiązać kontaktu - potrzebuje pilnej pomocy lekarskiej, w tym operacji neurochirurgicznych. Uzyskanie potwierdzenia prawa do świadczeń leczniczych finansowanych przez polskie państwo jest zaś bardzo trudne i długotrwałe.

Posiedzenie otworzył zastępca RPO Stanisław Trociuk. Zwrócił uwagę na przepisy Konstytucji, z których w sposób jednoznaczny można wywieść prawo do pomocy władz publicznych w uzyskaniu świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych dla wszystkich obywateli, niezależnie od ich miejsca zamieszkania. Przepisy prawa powinny realizować ten obowiązek państwa wynikający wprost z Konstytucji. Przedstawiciele organizacji pozarządowych przedstawili sytuację obywateli polskich doświadczających bezdomności za granicą, szczególnie w Niemczech, Holandii i Wielkiej Brytanii. Omówili ich możliwości dostępu do świadczeń leczniczych, w tym do pomocy szpitalnej. Zwrócili uwagę na to, że większość osób w kryzysie bezdomności to osoby z zaburzeniami psychicznymi bądź uzależnieniami, które wymagają terapii psychologicznych i leczenia psychiatrycznego. Jest to dla nich za granicą nieosiągalne tak z uwagi na koszty, ale przede wszystkim z uwagi na barierę językową.

Przedstawicielka Zespołu Prawa Administracyjnego i Gospodarczego w BRPO Ewa Talma-Pogrzebska – na podstawie zgłoszonych skarg – scharakteryzowała podstawy prawne pomocy polskiego państwa w tego typu sytuacjach. Omówiła sprawę indywidualną, w której RPO przystąpił do postępowania administracyjnego dotyczącego potwierdzenia prawa do świadczeń zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych - na zasadzie art. 54 ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych - dla osoby w kryzysie bezdomności, hospitalizowanej w stanie zagrażającym życiu za granicą. W tej sprawie Samorządowe Kolegium Odwoławcze podzieliło w pełni argumentację  Rzecznika, w szczególności w zakresie zastosowania prokonstytucyjnej wykładni przepisów. W efekcie osoba ta uzyskała pozytywne rozstrzygnięcie.

W ocenie przedstawicielek Zespołu Prawa Administracyjnego i Gospodarczego oraz Zespołu Prawa Pracy i Zabezpieczenia Społecznego w BRPO w omawianym zakresie można dostrzec następujące problemy systemowe: brak definicji miejsca zamieszkania w ustawie o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych; brak odesłania przy wykładni pojęcia miejsce zamieszkania do przepisów Kodeksu cywilnego; brak odesłania do art. 21 k.p.a. określającego zasady wyznaczania organu właściwego miejscowo w sytuacji, gdy występuje brak możliwości ustalenia miejsca zamieszkania świadczeniobiorcy; zbyt szeroka wykładnia art. 54 ustawy o świadczeniach, jak również ustawy o pomocy społecznej – na niekorzyść wnioskodawcy oraz potrzeba odformalizowania procedury w sytuacjach pilnych, gdy bezpośrednio zagrożone jest ludzkie życie.

Przedstawiciele ministerstw zwrócili uwagę na konieczność uwzględnienia przepisów prawa unijnego przy wykładni polskich przepisów oraz na praktykę i ustawodawstwo w innych krajach i zobowiązania wynikające dla Polski z umów dwustronnych.  To często te regulacje wyznaczają, które państwo, i który system prawny, jest właściwy dla oceny prawa do świadczeń leczniczych finansowanych ze środków publicznych. Zwracano uwagę, że przed podjęciem decyzji o zmianie przepisów należy rozważyć możliwość zmiany wykładni regulacji obowiązujących, a także wykorzystania instytucji, które już istnieją w prawie polskim, np. w procedurze administracyjnej.

Zgłaszano postulaty, aby decyzje o potwierdzeniu prawa do świadczeń leczniczych finansowanych przez Polskę były wydawane przez konsulów, którzy szybciej i precyzyjniej są w stanie ocenić sytuację osoby doświadczającej bezdomności poza Polską, odstąpienia od konieczności zawiadamiania osoby, której ma dotyczyć decyzja o wszczęciu postępowania administracyjnego i zastąpienie wywiadu środowiskowego oświadczeniem osoby godnej zaufania (np. lekarza ze szpitala czy przedstawiciela miejscowej organizacji pozarządowej).

Materiał z posiedzenia zostanie przeanalizowany w BRPO pod kątem możliwości postulowania sygnalizowanych zmian w przepisach.