Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Kontrola operacyjna i utrwalanie rozmów - jako czynność operacyjno-rozpoznawcza oraz procesowa, wykonywana po wszczęciu postępowania karnego - wymagają kompleksowego przemyślenia i być może całościowego zastąpienia obecnych regulacji nowymi
• Równie naglące wydają się zmiany dotyczące nadzoru sądu nad stosowaniem środków niejawnej inwigilacji oraz dowodowego wykorzystania wyników działań operacyjnych
• O rozważenie zainicjowania zmian legislacyjnych w Kodeksie postępowania karnego oraz w odpowiednich ustawach Rzecznik Praw Obywatelskich zwraca się do Ministra Sprawiedliwości-Prokuratora Generalnego, Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Ministra Koordynatora Służb Specjalnych
• AKTUALIZACJA 16.09.2025: MSWiA podziela pogląd RPO nt. potrzeby zmian nadzoru nad prowadzeniem kontroli operacyjnej. Zmiany nie mogą uniemożliwić skutecznego działania służb, muszą też odpowiadać orzecznictwu Trybunału Konstytucyjnego.  W związku z tym kierownictwo MSWiA znowelizowało akty wykonawcze i rozpoczęło prace legislacyjne zmierzające do zmiany przepisów rangi ustawowej - głosi odpowiedź resortu.
• Obecnie służby mają zatem obowiązek określenia rodzaju narzędzia, za którego pomocą będzie stosowana kontrola operacyjna, funkcjonalności tego narzędzia oraz zakresu danych, które są planowane do uzyskania. Sąd wyposażono zaś w kompetencje umożliwiające ocenę celowości i subsydiarności czynności operacyjno-rozpoznawczych, a także sposobu ich prowadzenia w indywidualnej sprawie.

Marcin Wiącek podkreśla, że wyrok ETPC w sprawie Pietrzak i Bychawska-Siniarska i inni przeciwko Polsce z 28 maja 2024 r., raport NIK i raport Komisji Senackiej w sprawie Pegasusa przypominają o konieczności fundamentalnych zmian ustawowych dotyczących czynności operacyjno-rozpoznawczych i pełnego wykonania wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 30 lipca 2014 r., sygn. akt K 23/11.

Konieczne jest zatem stworzenie ram prawnych, które w realny sposób chronią jednostkę przed arbitralnością działania organów władzy publicznej. Uwagi RPO dotyczą kontroli i utrwalania rozmów (pozyskania danych dotyczących treści)  jako środka, który w największym stopniu ingeruje w prywatność (art. 47 Konstytucji), tajemnicę komunikowania się (art. 49 Konstytucji). Poza zakresem tych rozważań pozostaje kwestia retencji danych, pozyskiwania  billingów, danych o lokalizacji i innych danych od dostawców usług internetowych.

Kontrola i utrwalanie rozmów została uregulowana jako czynność pozaprocesowa (operacyjno-rozpoznawcza) oraz procesowa wykonywana po wszczęciu postępowania karnego. Obie formy wymagają kompleksowego przemyślenia i być może całościowego zastąpienia obecnych regulacji nowymi. Wątpliwości budzą relacje między kontrolą procesową i pozaprocesową, zakres możliwych do podjęcia działań, zakresy podmiotowe i przedmiotowe, nadzór sądowy nad czynnościami operacyjnymi, nadzór zewnętrzny nad działalnością służb, czas trwania kontroli operacyjnej oraz inne kwestie zasygnalizowane w niniejszym wystąpieniu. 

Szczegółowe uwagi przedstawia załącznik do tego wystąpienia pt. „Wykonanie wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Pietrzak i Bychawska-Siniarska i inni przeciwko Polsce (sprawa nr 72038/17 i 25237/18). Raport w przedmiocie koniecznych zmian w przepisach regulujących pozaprocesową oraz procesową kontrolę i utrwalanie rozmów”. 

Przed podjęciem prac legislacyjnych, które zmierzałyby do wprowadzenia systemu efektywnego nadzoru nad służbami oraz rozważenia znaczenia i miejsca środków niejawnej inwigilacji w postępowaniu dowodowym w postępowaniu karnym konieczne jest wyeliminowanie najistotniejszych wad obecnego systemu.

Do najpilniejszych zmian należą przede wszystkim:

• doprecyzowanie zakresu podmiotowego kontroli operacyjnej – pozaprocesowej kontroli i utrwalania rozmów – przez konieczność wykazania związku osoby poddawanej niejawnej inwigilacji z przestępstwem albo prowadzonym postępowaniem na wzór art. 237 § 4 k.p.k.;
• wprowadzenie generalnego zakazu kontroli i utrwalania rozmów (procesowej i pozaprocesowej) osób wykonujących zawody zaufania publicznego (art. 180 § 2 k.p.k.) chyba, że we wniosku o zastosowanie kontroli operacyjnej zostanie wykazane, że dobro wymiaru sprawiedliwości wymaga, by tajemnica zawodowa została uchylona, a okoliczności, które są objęte tajemnicą, nie mogą być wykazane za pomocą innych środków i źródeł dowodowych;
• wprowadzenie generalnego zakazu kontroli i utrwalania rozmów (procesowej i pozaprocesowej) osób zobowiązanych do zachowania w tajemnicy informacji objętych tajemnicą obrończą (art. 178 pkt 1 k.p.k.), tajemnicą spowiedzi (art. 178 pkt 2 k.p.k.) oraz tajemnicą psychiatryczną z art. 52 ust. 1 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego;
• zmiana art. 9 ust. 1 ustawy o działaniach antyterrorystycznych i wyłączenie możliwości prowadzenia działań operacyjnych bez zgody sądu wobec cudzoziemca przez okres 3 miesięcy i ujednolicenie zasad prowadzenia działań operacyjnych przez ABW na zasadach określonych w art. 27 ustawy o ABW;
• zmiana art. 9 ust. 1 ustawy o działaniach antyterrorystycznych pozwalającego na prowadzenie działań operacyjnych, kiedy istnieje „obawa co do możliwości” prowadzenia przez cudzoziemca działalności terrorystycznej lub popełnienia
  przestępstwa szpiegostwa i podniesienie stopnia prawdopodobieństwa popełnienia tego przestępstwa do „uzasadnionego podejrzenia”;
• wprowadzenie w przepisach ustaw policyjnych i o służbach specjalnych przepisów na wzór art. 239, 240 oraz 238 § 5 k.p.k., które umożliwiłyby osobie inwigilowanej uzyskanie informacji o prowadzonych działaniach operacyjnych, domaganie się zniszczenia materiałów zebranych w czasie kontroli oraz zaskarżenie decyzji sądu, na podstawie której działania operacyjne zostały podjęte albo w formie odesłania do stosowania wprost (albo odpowiednio) przepisów k.p.k. albo wprowadzenia do każdej z ustaw szczegółowych tożsamych regulacji, jak te, które znajdują się w ww. przepisach. Przykładowo, w ustawie o Policji (oraz innych ustawach policyjnych i o służbach specjalnych) należałoby wprowadzić przepisy, które stanowiłyby, że:

1. z wnioskiem o zarządzenie zniszczenia utrwalonych zapisów, nie wcześniej niż po zakończeniu postępowania przygotowawczego, jeśli zostało wszczęte, może wystąpić osoba, wobec której stosowano kontrolę operacyjną Sąd orzeka w przedmiocie wniosku na posiedzeniu, w którym mogą wziąć udział strony oraz wnioskodawca;
2. postanowienie o kontroli operacyjnej doręcza się osobie, wobec której kontrola była stosowana; doręczenie postanowienia może być odroczone na czas niezbędny ze względu na dobro sprawy, nie dłużej niż na okres 2 lat od zakończenia kontroli. Jeśli materiały z kontroli operacyjnej przekazano prokuratorowi i stały się one podstawą wszczęcia postępowania karnego albo włączono je do akt sprawy karnej, doręczenie postanowienia może być odroczone nie później niż do czasu zakończenia postępowania przygotowawczego;
3. na postanowienie dotyczące kontroli operacyjnej przysługuje zażalenie. Osoba, której dotyczy postanowienie, może w zażaleniu domagać się zbadania zasadności, legalności i celowości kontroli operacyjnej. Zażalenie rozpoznaje sąd wyższego rzędu nad sądem właściwym do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji;

• wprowadzenie w przepisach ustaw policyjnych i o służbach specjalnych przepisów, które nakazywałyby przekazanie materiałów wytworzonych przez służby w związku z kontrolą operacyjną, tj. wniosków o zastosowanie lub przedłużenie kontroli operacyjnej wraz z uzasadnieniem oraz postanowień sądu w przedmiocie kontroli, tak by sąd orzekający w sprawie mógł zbadać legalność i zasadność prowadzenia czynności operacyjnych (kontrola ex post);
• wprowadzenie obowiązku podania nie tylko rodzaju stosowanego środka niejawnej inwigilacji, ale również konkretnego urządzenia technicznego (środków technicznych), by sąd wydając zgodę na działania operacyjne, miał pełną świadomość, co jest przedmiotem wniosku służb. Ma to znaczenie z pespektywy możliwości całościowego „zassania” informacji zapisanych na urządzeniu, a obejmujących okres poprzedzający kontrolę operacyjną. Chcąc dokonać kontroli operacyjnej w postaci „uzyskiwania i utrwalania danych zawartych na informatycznych nośnikach danych, telekomunikacyjnych urządzeniach końcowych, systemach informatycznych i teleinformatycznych”, tj. pobrania danych historycznych, musi to zostać wyrażone we wniosku o kontrolę operacyjną. Sąd, wyrażając zgodę musi zatem wiedzieć: 1) za pomocą jakich środków technicznych będzie prowadzona niejawna inwigilacja; 2) czy będzie dotyczyła pozyskiwania informacji wyłącznie w czasie rzeczywistym (wytworzonych w czasie trwania kontroli), czy także danych historycznych (zapisanych na nośniku danych); Dodatkowo, konieczne jest wskazanie środków technicznych, w szczególności, jeśli środki techniczne pozwalają także na przejęcie kontroli nad urządzeniem i modyfikowanie treści, jakie na nim się znajdują. Jako zasadne jawi się więc wprowadzenie neutralnego pod względem technologicznym zakazu posługiwania się takimi urządzeniami i oprogramowaniem, które nie dają gwarancji, że informacje zebrane w wyniku pobrania danych historycznych z urządzenia oraz w wyniku kontroli operacyjnej cechuje autentyczność, integralność, rozliczalność i niezaprzeczalność.
• powiązanie maksymalnego czasu trwania kontroli operacyjnej z osobą i przestępstwem, o które jest podejrzewana, a nie ze służbą, która prowadzi działania operacyjne tak, by niemożliwe było wydłużanie maksymalnych terminów w drodze „przekazywania” prowadzenia postępowania.

Równie naglące wydają się zmiany dotyczące nadzoru sądu nad stosowaniem środków niejawnej inwigilacji oraz dowodowego wykorzystania wyników działań operacyjnych, takie jak:

• decentralizacja rozpoznawania wniosków o kontrolę operacyjną, która jest możliwa do przeprowadzenia na postawie obecnie istniejących przepisów, tak by urealnić sądową kontrolę i odciążyć Sąd Okręgowy w Warszawie, do którego obecnie wpływa zdecydowana większość wniosków;
• zmiana art. 19 ust. 1a ustawy o Policji  i nakazanie przekazania całości materiałów do sądu orzekającego w przedmiocie zastosowania lub przedłużenia działań operacyjnych, tak by mógł on ocenić zasadność i celowość działań na podstawie całościowej analizy sprawy, a nie wycinkowo zaprezentowanych materiałów przez służby;
• prowadzenie obowiązku sporządzenia uzasadnienia każdej decyzji sądu – aprobującej i odmawiającej uwzględnienia wniosku o kontrolę operacyjną; względnie wprowadzenie rozwiązania, kiedy decyzja korzystna dla jednostki, tj. o odmowie zastosowania lub przedłużenia kontroli operacyjnej nie wymagałaby uzasadnienia;
• prowadzenie sądowego nadzoru nad niszczeniem materiałów, jakie zostały zgromadzone w toku pozaprocesowej kontroli i utrwalania rozmów, a w przepisach k.p.k. – wprowadzenie przepisu, który będzie nakazywał poinformowanie sądu, który wydał zarządzenie o zniszczeniu materiałów, o wykonaniu tego zarządzenia;
• usunięcie art. 168a k.p.k. w obecnym brzmieniu oraz rozważenie wprowadzenia regulacji, które będą stanowiły podstawę do wyeliminowania materiałów pozyskanych w drodze czynności operacyjno-rozpoznawczych, jeśli służby – na żądanie sądu – nie przedstawią dotyczących podstaw zarządzenia lub przedłużenia kontroli operacyjnej;
• usunięcie art. 168b k.p.k. i art. 237a k.p.k. oraz przywrócenie przepisów, które obowiązywały między 11 czerwca 2011 r. a 15 kwietnia 2016 r. Wówczas obowiązujące przepisy regulowały tryb udzielania zgody następczej, określały zasady przechowywania i przetwarzania danych o jednostce, wprowadzały terminy przechowywania i przetwarzania tych danych. Zmiany  zaproponowane przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego obniżają standard ochrony praw jednostki i sankcjonują sytuację, jaka istnieje w systemie prawa karnego procesowego od 15 kwietnia 2016 r.;
• wykreślenie z katalogu przestępstw w ustawach policyjnych i o służbach specjalnych oraz z art. 237 § 3 k.p.k. przestępstw z art. 232-245 k.k. z uwagi na niespełnianie przez te czyny zabronione wymogu konieczności w społeczeństwie demokratycznym z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Całościowych zmian wymagają katalogi przestępstw pozwalające na prowadzenie działań operacyjnych z art. 19 ust. 1 ustawy o Policji, art. 9e ust. 1 ustawy o Straży Granicznej; art. 27 ust. 1 ustawy o ABW; art. 17 ust. 1 ustawy o CBA; art. 31 ust. 1 ustawy o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego; art. 118 ust. 1 ustawy o Krajowej Administracji Skarbowej; art. 31 ust. 1 ustawy o Żandarmerii Wojskowej; art. 44 ust. 1 ustawy o Służbie Ochrony Państwa. 

Przestępstwa katalogowe powinny stanowić wąską, wyselekcjonowaną grupę czynów zabronionych – najpoważniejszych przestępstw oraz takich, gdzie pozyskanie dowodów jest możliwe wyłącznie w drodze działań operacyjnych. Obecne przepisy wprowadzają szerokie katalogi przestępstw, które nie zawsze są dostosowane do zadań danej służby czy specyfiki przestępstwa. 

Całościowych zmian wymaga też system informowania Sejmu i Senatu – oraz społeczeństwa – o działaniach operacyjnych. Dane powinny być odpowiednio zagregowane, każda ze służb powinna składać sprawozdania analogiczne do tych, które przedstawiane są przez Policję na podstawie art. 19 ust. 22 ustawy o Policji, konieczne jest przedstawianie informacji o czasie trwania kontroli operacyjnej oraz o tzw. podsłuchach 5-dniowych (zarządzanych w wypadkach niecierpiących zwłoki), kiedy prokurator nie wystąpił z wnioskiem do sądu o legalizację działań operacyjnych oraz kiedy odmówił wystąpienia ze stosownym wnioskiem.

Prace legislacyjne o charakterze systemowym muszą jednak zostać poprzedzone zmianami odnoszącymi się do wprowadzenia efektywnego nadzoru nad materiałami pozyskanymi w wyniku niejawnej inwigilacji, tak by po pierwsze - zagwarantować, że nie doszło do nieuprawnionej ingerencji w materiały z kontroli operacyjnej, a po drugie - by sąd i inne uprawnione organy mogły zweryfikować, kto zapoznawał się z wynikami czynności operacyjnych. Przepisy muszą uwzględniać aspekt rozliczalności danych - możliwości ustalenia, kto i kiedy dokonywał operacji na pozyskanych danych. Chodzi nie tylko o dostęp fizyczny (np. logowanie się w kancelarii tajnej), ale także o zabezpieczenie serwerów i ograniczenie możliwości zdalnego dostępu przez osoby nieuprawnione.

Rzecznik zwraca się do ministrów: Waldemara Żurka, Marcina Kierwińskiego i Tomasza Siemoniaka o analizę przedstawionych problemów i rozważenie zainicjowania zmian legislacyjnych w Kodeksie postępowania karnego oraz w ustawach: o Policji, o Straży Granicznej, o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Agencji Wywiadu, o działaniach antyterrorystycznych, o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym, o Służbie Wywiadu Wojskowego i Służbie Kontrwywiadu Wojskowego, o Krajowej Administracji Skarbowej, o Żandarmerii Wojskowej oraz o Służbie Ochrony Państwa. Marcin Wiącek prosi też ministrów o stanowiska.

Odpowiedź Czesława Mroczka, sekretarza stanu w MSWiA 

MSWiA podziela pogląd Rzecznika Praw Obywatelski dotyczący potrzeby zmian w zakresie sposobu ukształtowania nadzoru nad prowadzeniem kontroli operacyjnej w polskim porządku prawnym. Należy jednak podkreślić, że zmiany w powyższym zakresie nie mogą uniemożliwić skutecznego działania uprawnionych do prowadzenia tego rodzaju czynności służb, a także muszą odpowiadać ugruntowanemu orzecznictwu Trybunału Konstytucyjnego w omawianym obszarze. W związku z powyższym Kierownictwo MSWiA znowelizowało akty wykonawcze w przedmiotowym zakresie, a także rozpoczęło prace legislacyjne zmierzające do zmiany stosownych przepisów rangi ustawowej - napisał Czesław Mroczek. (...)

Wskazał, że pierwszy etap wprowadzenia zmian obejmował nowelizację aktów wykonawczych poprzez wprowadzenie zmian w formularzach dokumentów dotyczących stosowania kontroli operacyjnej na podstawie rozporządzeń MSWiA:

• z dnia 27 marca 2025 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie kontroli operacyjnej prowadzonej przez Policję;
• z dnia 28 marca 2025 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie sposobu dokumentowania prowadzonej przez Straż Graniczną kontroli operacyjnej oraz przechowywania i przekazywania wniosków i zarządzeń, a także przechowywania, przekazywania oraz przetwarzania i niszczenia materiałów uzyskanych podczas stosowania tej kontroli;
• z dnia 2 kwietnia 2025 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie sposobu dokumentowania kontroli operacyjnej prowadzonej przez Służbę Ochrony Państwa;
• z dnia 16 lipca 2025 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie sposobu dokumentowania    kontroli    operacyjnej prowadzonej przez Biuro Nadzoru Wewnętrznego.

W stanie prawnym obowiązującym przed wprowadzeniem zmian służby, wnosząc do sądu okręgowego o zgodę na zarządzenie lub przedłużenie kontroli operacyjnej, były obowiązane jedynie do wskazania rodzaju prowadzonej kontroli operacyjnej. W praktyce ograniczało się to do podania jednego z rodzajów kontroli operacyjnej. Obecnie służby mają obowiązek określenia rodzaju narzędzia, za pomocą którego będzie stosowana kontrola operacyjna, funkcjonalności tego narzędzia oraz zakresu danych, które są planowane do uzyskania w ramach kontroli operacyjnej. Powyższe miało na celu zapewnienie organom podejmującym decyzje w przedmiocie zarządzenia lub przedłużenia kontroli operacyjnej wyczerpującej wiedzy na temat zakresu wnioskowanej kontroli.

Dokonano również modyfikacji treści formularzy, która skutkuje obowiązkiem każdorazowego uzasadniania decyzji sądu. Wdrożone rozwiązanie ma na celu wyposażenie sądu w kompetencje umożliwiające ocenę celowości i subsydiarności czynności operacyjno-rozpoznawczych, a także ich sposobu prowadzenia w indywidualnej sprawie, względem konkretnych podmiotów. Niezbędnym warunkiem rzetelności  kontroli jest obowiązek pisemnego uzasadniania każdej decyzji sądu w zakresie wyrażenia zgody na jej podjęcie, obejmujący wskazanie podmiotu, czasu prowadzenia kontroli oraz szczegółowego zakresu pozyskiwanych informacji.

Celem podjętych działań było zapewnienie zgodności przepisów prawa regulujących stosowanie kontroli operacyjnej ze standardami określonymi przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej w sprawie C-229/23 - HYA ea II  oraz wynikającymi z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (wyrok z dnia 28 maja 2024 r. w sprawie Mikołaj Pietrzak przeciwko Polsce oraz sprawach Dominiki Bychawskiej-Siniarskiej i innych przeciwko Polsce).

Zgodnie ze zmienionymi formularzami, wniosek o zarządzenie albo przedłużenie kontroli operacyjnej powinien zawierać następujące elementy:

• podstawę prawną - wskazanie przepisów prawa uprawniających do wystąpienia z wnioskiem,
• wskazanie przestępstwa z katalogu przestępstw,  do którego odnosi się planowana kontrola operacyjna – określenie konkretnego rodzaju przestępstwa lub grupy przestępstw,
• określenie czasu prowadzenia kontroli operacyjnej, z uwzględnieniem limitów ustawowych,
• rodzaj kontroli operacyjnej,
• rodzaj środka technicznego planowanego do wykorzystania - np. współpraca z podmiotem obowiązanym do zapewnienia na własny koszt warunków technicznych i organizacyjnych umożliwiających prowadzenie kontroli operacyjnej, oprogramowanie, urządzenie umożliwiające uzyskiwanie i utrwalanie w szczególności obrazu, treści rozmów telefonicznych i innych informacji przekazywanych za pomocą sieci telekomunikacyjnych, system informatyczny, system teleinformatyczny,
• funkcjonalność środka technicznego - wskazanie konkretnej funkcji, która będzie wykorzystywana,
• rodzaj informacji lub danych, których uzyskanie jest planowane,
• dane osoby lub inne dane pozwalające na jednoznaczne określenie podmiotu lub przedmiotu, wobec którego będzie stosowana kontrola operacyjna, ze wskazaniem miejsca lub sposobu jej stosowania, a w przypadku zarządzenia kontroli operacyjnej wobec podejrzanego lub oskarżonego – również informacja o toczącym się wobec tej osoby postępowaniu,
• cel kontroli operacyjnej,
• uzasadnienie - zawierające opis przestępstwa, wskazanie okoliczności uzasadniających potrzebę stosowania kontroli operacyjnej, w tym powodów stwierdzonej bezskuteczności lub nieprzydatności innych środków,
• załącznik - materiał dowodowy lub dokumenty uzasadniające konieczność zastosowania kontroli operacyjnej, zawierające szczegółowe uzasadnienie i podstawy prawne.

Minister-Członek Rady Ministrów Koordynator Służb Specjalnych poinformował MSWiA, że zgłosił do Wykazu prac legislacyjnych i programowych Rady Ministrów projekt ustawy, mający na celu nowelizację przepisów dotyczących realizowanej przez służby specjalne kontroli operacyjnej, w tym w zakresie przyznania właściwym sądom dodatkowych uprawnień nadzorczych, poprzez:

• wprowadzenie obowiązku uzasadniania przez sąd postanowienia o zarządzeniu/przedłużeniu kontroli operacyjnej,
• zapewnienie dostępu właściwego sądu do wyników kontroli operacyjnej poprzez wprowadzenie obowiązku informowania o wynikach kontroli po jej zakończeniu, a na żądanie sądu również o przebiegu tej kontroli,
• przyznanie uprawnienia do wydania przez sąd w każdym czasie postanowienia o przerwaniu stosowania kontroli operacyjnej,
• wprowadzenie obowiązku informowania sądu o wydaniu i wykonaniu zarządzenia dotyczącego niszczenia materiałów z kontroli operacyjnej niezawierających dowodów pozwalających na wszczęcie postępowania karnego oraz dowodów mających znaczenie dla toczącego się postępowania, jak również materiałów zawierających tajemnice prawnie chronione.

W celu zachowania spójności systemowej we wskazanym obszarze w MSWiA przygotowano analogiczne rozwiązania w odniesieniu do nadzorowanych służb. W ocenie MSWiA to właśnie przyznanie uprawnień nadzorczych Parlamentowi w wymiarze systemowym, poza wzmocnieniem kompetencji nadzorczych sądów w odniesieniu do zastosowania kontroli operacyjnej w konkretnej sprawie, stanowić powinno element wzmocnienia cywilnego nadzoru nad wskazanym obszarem działalności służb.

W kwestii postulowanego przez Pana Rzecznika rozwiązania odnoszącego się do doprecyzowania zakresu podmiotowego kontroli operacyjnej przez konieczność wykazania związku osoby poddawanej tej czynności z przestępstwem albo prowadzonym postępowaniem, należy wskazać na szczegółowy charakter obowiązujących obecnie przepisów. Z treści art 19 ust. 1 ustawy o Policji wynika jednoznacznie, że przy wykonywaniu czynności operacyjno-rozpoznawczych, podejmowanych przez Policję w celu zapobieżenia, wykrycia, ustalenia sprawców, a także uzyskania i utrwalenia dowodów ściąganych z oskarżenia publicznego, umyślnych enumeratywnie wymienionych przestępstw, gdy inne środki okazały się bezskuteczne albo będą nieprzydatne, sąd okręgowy może, w drodze postanowienia, zarządzić kontrolę operacyjną, na pisemny wniosek Komendanta Głównego Policji, Komendanta Centralnego Biura Śledczego Policji (CBŚP), Komendanta Biura Spraw Wewnętrznych Policji (BSWP) albo Komendanta Centralnego Biura Zwalczania Cyberprzestępczości (CBZC), złożony po uzyskaniu pisemnej zgody Pierwszego Zastępcy Prokuratora Generalnego, Prokuratora Krajowego, albo na pisemny wniosek komendanta wojewódzkiego Policji, złożony po uzyskaniu pisemnej zgody prokuratora okręgowego właściwego ze względu na siedzibę składającego wniosek organu Policji. Jednocześnie z art 19 ust. 7 ustawy o Policji wynika, że wniosek organu Policji o zarządzenie przez sąd okręgowy kontroli operacyjnej powinien zawierać m.in.: dane osoby lub inne dane, pozwalające na jednoznaczne określenie podmiotu lub przedmiotu, wobec którego stosowana będzie kontrola operacyjna, ze wskazaniem miejsca lub sposobu jej stosowania oraz opis przestępstwa z podaniem, w miarę możliwości, jego kwalifikacji prawnej. Warto również zauważyć, że z art. 19 ust. 5 ustawy o Policji wprost wynika, że w przypadku potrzeby zarządzenia kontroli operacyjnej wobec osoby podejrzanej lub oskarżanego, we wniosku organu Policji o zarządzenie kontroli operacyjnej, zamieszcza się informację o toczącym się wobec tej osoby postępowaniu. Analogiczne rozwiązania w przedmiotowym zakresie zostały przewidziane w odniesieniu do Straży Granicznej (art. 9e ust. 1, 6 i 8 ustawy o Straży Granicznej) i Służby Ochrony Państwa (art. 42 ust. 1, 2 i 5 ustawy o Służbie Ochrony Państwa).

Dodatkowo, jak wynika z informacji przekazanych przez Komendę Główną Policji, w uzasadnieniu do wniosku o zarządzenie kontroli operacyjnej oraz sprawozdaniu uzasadniającym potrzebę realizacji tego środka, które jest sporządzane na podstawie art. 19 ust. 1a ustawy o Policji, organom opiniującym i zarządzającym kontrolę operacyjną każdorazowo są wskazywane pełne ustalenia dotyczące notowań kryminalnych, karalności oraz pobytów w ośrodkach prawnej izolacji osoby, wobec której kierowany jest wniosek o realizację czynności przewidzianych w art. 19 ww. ustawy.

W zakresie postulowanego wprowadzenia zakazu kontroli i utrwalania rozmów osób wykonujących zawody zaufania publicznego, o których mowa w art. 180 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego  (k.p.k.), osób zobowiązanych do zachowania w tajemnicy informacji objętych tajemnicą obrończą (art. 178 pkt 1 k.p.k.), tajemnicą spowiedzi (art. 178 pkt 2 k.p.k.) oraz tajemnicą psychiatryczną z art. 52 ust. 1 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego , należy podkreślić, że w przypadku, gdy kontrola operacyjna jest stosowana wobec osoby, we wniosku o zarządzenie kontroli należy wskazać dane osoby lub inne dane, pozwalające na jednoznaczne określenie podmiotu lub przedmiotu, wobec którego stosowana będzie kontrola operacyjna, ze wskazaniem miejsca lub sposobu jej stosowania (art. 19 ust. 7 pkt 4 ustawy o Policji). Tym samym w przypadku, gdy potrzeba zastosowania kontroli operacyjnej będzie dotyczyła adwokata sąd uprawniony do jej zastosowania zostanie o powyższym poinformowany. Natomiast w przypadku, gdy kontrola operacyjna zostanie zastosowana wobec urządzenia, przepisy prawa przewidują dodatkowe zabezpieczenia przed ich nieuprawnionym wykorzystaniem. W art. 19 ust. 15f-15j ustawy o Policji przewidziano sposób postępowania w przypadku utrwalenia w trakcie kontroli operacyjnej materiałów zawierających informacje dotyczące tajemnic prawnie chronionych.

Zgodnie z art. 19 ust. 15f pkt 1 ustawy o Policji w przypadku, gdy materiały, o których mowa w ust. 15 zawierają informacje, o których mowa w art. 178 k.p.k., Komendant Główny Policji, Komendant CBŚP, Komendant BSWP, Komendant CBZC albo komendant wojewódzki Policji zarządza ich niezwłoczne, komisyjne i protokolarne zniszczenie. Natomiast materiały mogące zawierać informacje, o których mowa w art. 178a i art. 180 § 3 k.p.k., z wyłączeniem informacji o przestępstwach, o których mowa w art. 240 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny  (k.k.), albo informacje stanowiące tajemnice związane z wykonywaniem zawodu lub funkcji, o których mowa w art. 180 § 2 k.p.k., Komendant Główny Policji, Komendant CBŚP, Komendant BSWP, Komendant CBZC albo komendant wojewódzki Policji przekazuje prokuratorowi (art. 19 ust. 15f pkt 2 ustawy o Policji). Prokurator niezwłocznie po otrzymaniu materiałów kieruje je do sądu, który zarządził kontrolę operacyjną albo wyraził na nią zgodę w trybie określonym w ust. 3, wraz z wnioskiem o:

1)    stwierdzenie, które z przekazanych materiałów zawierają informacje, o których mowa w ust. 15f pkt 2;
2)    dopuszczenie do wykorzystania w postępowaniu karnym materiałów zawierających informacje stanowiące tajemnice związane z wykonywaniem zawodu lub funkcji, o których mowa w art. 180 § 2 k.p.k., nieobjęte zakazami, określonymi w art. 178a i art. 180 § 3 k.p.k. z wyłączeniem informacji o przestępstwach, o których mowa w art. 240 § 1 k.k.

Sąd, niezwłocznie po złożeniu wniosku przez prokuratora, wydaje postanowienie o dopuszczeniu do wykorzystania w postępowaniu karnym wskazanych materiałów, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu, a także zarządza niezwłoczne zniszczenie materiałów, których wykorzystanie w postępowaniu karnym jest niedopuszczalne. Na postanowienie sądu w przedmiocie dopuszczenia do wykorzystania w postępowaniu karnym materiałów prokuratorowi przysługuje zażalenie. Organ Policji jest obowiązany do wykonania zarządzenia sądu o zniszczeniu materiałów oraz niezwłocznego, komisyjnego i protokolarnego zniszczenia materiałów, których wykorzystanie w postępowaniu karnym jest niedopuszczalne. Organ Policji niezwłocznie informuje prokuratora o zniszczeniu tych materiałów. Analogiczne rozwiązania w powyższym zakresie zostały przewidziane w odniesieniu do Straży Granicznej (art. 9e ust. 16f-16j ustawy o Straży Granicznej) i Służby Ochrony Państwa (art. 48 ust. 2-5 ustawy o Służbie Ochrony Państwa).

W zakresie sygnalizowanej przez Pana Rzecznika potrzeby wprowadzenia obowiązku poinformowania jednostki o podjętych wobec niej działaniach operacyjno-rozpoznawczych oraz pozyskaniu informacji na jej temat należy zauważyć, że rozwiązania przewidziane w art. 19 ust. 16 ustawy o Policji, nie naruszają uprawnień osoby, wobec której kontrola operacyjna była stosowana, wynikających z art. 321 k.p.k. Tym samym zgodnie z art. 321 § 1 k.p.k. jeżeli istnieją podstawy do zamknięcia śledztwa, na wniosek podejrzanego lub jego obrońcy o końcowe zaznajomienie z materiałami postępowania, prowadzący postępowanie powiadamia podejrzanego i obrońcę o terminie końcowego zaznajomienia, pouczając ich o prawie uprzedniego przejrzenia akt w terminie odpowiednim do wagi lub zawiłości sprawy, określonym przez organ procesowy. Dostęp do informacji i danych uzyskanych w wyniku stosowania kontroli operacyjnej, w przypadku gdy stanowią dowód w postępowaniu karnym (gdy mają znaczenie dla postępowania karnego i gdy uzyskany materiał został przekształcony w materiał procesowy) odbywa się na zasadach określonych w k.p.k.

Uzyskanie dostępu przez osoby, wobec których czynności były podejmowane, do informacji i danych, które nie zostały uznane za przydatne dla celów postępowania karnego, a uzyskanych w wyniku stosowania kontroli operacyjnej nie jest możliwe z uwagi na to, że materiały niepodlegające wykorzystaniu w postępowaniu karnym podlegają niezwłocznemu protokolarnemu niszczeniu. Powyższe stanowi normę gwarancyjną dla obywatela, że żadne treści nie zostaną wykorzystane w celach innych, niż postępowanie karne. W związku z faktem, że uzyskane materiały lub dane zostają usunięte i zniszczone, to żadne dane i informacje nie są gromadzone i przechowane, co oznacza de facto, że materiałów i danych nie ma w obrocie prawnym, w posiadaniu żadnego organu władzy, a tym samym nie istnieje w tym przypadku stan naruszenia prawa do ochrony prywatności osoby, wolności i ochrony tajemnicy komunikowania się oraz autonomii informacyjnej.

Należy również mieć na uwadze fakt, że udostępnienie materiałów z kontroli operacyjnej osobie, wobec której były prowadzone czynności operacyjno-rozpoznawcze, nawet w przypadku gdy materiały z tych czynności okazały się nieprzydatne do celów postępowania karnego, a czynności zostały zakończone, może prowadzić do dekonspiracji czynności Policji w innych sprawach (zwłaszcza jeśli są one podejmowane wobec zorganizowanych grup przestępczych), do ujawnienia objętych niejawnością metod i form działania formacji w ramach czynności operacyjno-rozpoznawczych, a tym samym zagrażać lub uniemożliwiać realizację ustawowych zadań. Ponadto udostępnienie powyższych materiałów może naruszać prawa i wolności innych osób, których dane mogą być zawarte w tych materiałach.

Niezależnie od wskazanych powyżej uwarunkowań związanych z charakterem czynności operacyjno-rozpoznawczych, wprowadzenie obowiązku informacyjnego może powodować również szereg problemów praktycznych. Próby ustalenia tożsamości osób postronnych (np. dzwoniących do osoby objętej kontrolą operacyjną w trakcie jej trwania), z reguły niezwiązanych w żaden sposób z przestępstwem czy okolicznościami jego popełnienia, wiązałyby się z koniecznością gromadzenia dodatkowych danych o tych osobach pozwalających na jednoznaczną identyfikację rozmówcy. Tym samym wprowadzenie prawnego obowiązku informowania o fakcie objęcia kontrolą operacyjną każdej – także postronnej osoby – prowadziłoby w praktyce do konieczności podejmowania przez służbę działań prowadzących do jeszcze dalej idącej ingerencji w sferę prywatności. Warto także zauważyć, że podmiotami „postronnymi” mogą być nie tylko osoby fizyczne, ale również osoby prawne czy organy administracji.

Odnosząc się do proponowanego przez Pana Rzecznika rozwiązania w zakresie wprowadzenia efektywnego nadzoru nad materiałami pozyskanymi w wyniku niejawnej inwigilacji należy wskazać, że techniczny mechanizm realizacji kontroli operacyjnej podlega ochronie zgodnie z przepisami ustawy z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych. Ochronie podlegają nie tylko materiały z kontroli operacyjnej, a także informacje dotyczące lokalizacji systemu i jego elementów, budowy oraz działania, ale również osób związanych z jego eksploatacją, administrowaniem i serwisowaniem. System posiada akredytację Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego.

Materiały pochodzące z kontroli operacyjnej są zabezpieczone przed ingerencją czy próbą manipulacji. Dostęp do materiałów pochodzących z kontroli mają tylko osoby upoważnione przez właściwego komendanta oraz sąd i prokurator. System zapewnia rozliczalność działań użytkowników i nie umożliwia logowania poza wyznaczonymi lokalizacjami, które podlegają akredytacji. Wszyscy użytkownicy systemu są zobowiązani do posiadania stosowanych poświadczeń bezpieczeństwa uprawniających do dostępu do informacji niejawnych oraz przeszkolenia z zakresu ochrony informacji niejawnych.

W zakresie postulatu powiązania „maksymalnego czasu trwania kontroli operacyjnej z osobą i przestępstwem, o które jest podejrzewana, a nie ze służbą, która prowadzi działania operacyjne tak, by niemożliwe było wydłużanie maksymalnych terminów w drodze przekazywania prowadzenia postępowania”, należy wskazać, że w służbach podległych Ministrowi SWiA nie są znane takie przypadki. Nadrzędne znaczenie w powyższym zakresie ma reguła wyrażona w art. 19 ust. 13 ustawy o Policji, zgodnie z którą, kontrola operacyjna powinna być zakończona niezwłocznie po ustaniu przyczyn jej zarządzenia, najpóźniej jednak z upływem okresu, na który została wprowadzona. Dodatkowym narzędziem umożliwiającym weryfikację wniosków składanych przez poszczególne służby o zarządzenie kontroli operacyjnej są prowadzone m.in. przez sąd i prokuraturę rejestry postanowień, pisemnych zgód, wniosków i zarządzeń dotyczących kontroli operacyjnej (art. 19 ust. 16a ustawy o Policji).

Natomiast w kwestii dotyczącej odciążenia Sądu Okręgowego w Warszawie należy zauważyć, że w odniesieniu do Policji obciążenie to jest związane z rozpoznawaniem wniosków o kontrolę operacyjną kierowanych przez Komendę Stołeczną Policji oraz (jako organy centralne) CBŚP, CBZC i BSWP. W ocenie Komedy Głównej Policji nieakceptowalne jest delegowanie uprawnień o pisemne występowanie z wnioskiem o kontrolę operacyjną przez Naczelników zarządów terenowych CBŚP lub CBZC. Przedmiotowe zagadnienie w istocie odnosi się do sposobu organizacji pracy w Sądzie Okręgowym w Warszawie, dlatego pozostaje w zakresie właściwości Ministra Sprawiedliwości.

Niemniej, jako możliwe rozwiązania pozwalające odciążyć Sąd Okręgowy w Warszawie, który proceduje wnioski Policji i innych służb, mających swoje centralne organy na terenie m.st. Warszawy – w ocenie Ministerstwa SWiA, można zaproponować:

• wzmocnienie etatowe Sądu Okręgowego w Warszawie poprzez stworzenie Wydziału nadzoru nad czynnościami operacyjno-rozpoznawczymi (wzorem Prokuratury Krajowej),
• przeniesienie kompetencji rozpoznawania wniosków kierowanych przez Komendanta Stołecznego Policji do Sądu Okręgowego Warszawa – Praga w Warszawie oraz pozostawienie w jurysdykcji Sądu Okręgowego w Warszawie pozostałych wniosków kierowanych przez kierowników jednostek organizacyjnych Policji lub innych służb. 

II.519.109.2015