Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Obywatela oskarżono o kradzież ubrania ze sklepu oraz o znieważenie i naruszenie nietykalności policjantów
• Wobec uznania jego niepoczytalności, sąd umieścił go w zakładzie psychiatrycznym 
• Nie wysłuchał go jednak - choć miał taki obowiązek wynikający z przepisów 
• Człowiek przebywa na oddziale zamkniętym już od czterech lat 

Rzecznik Praw Obywatelskich wnosi, by Sąd Najwyższy uchylił zaskarżone postanowienie sądu i zwrócił mu sprawę do ponownego rozpoznania.

Czym są środki zabezpieczające?

Sąd stosuje środki zabezpieczające – głównie w postaci umieszczenia w zamkniętym szpitalu psychiatrycznym - gdy sprawca nie podlega odpowiedzialności karnej z powodu niepoczytalności lub znikomej społecznej szkodliwości czynu lub jeśli orzeczenie kary byłoby niecelowe z uwagi na zaburzenia psychiczne, które wpłynęły na popełnienie przestępstwa.

Orzekając pobyt w szpitalu psychiatrycznym, sąd nie określa jego terminu. Może on trwać nawet do końca życia sprawcy.

RPO podejmował wcześniej sprawy, gdy za stosunkowo drobne przestępstwo ludzie trafiali do zamkniętego szpitala na nawet kilkanaście lat  (dłużej niż wynosiłaby maksymalna kara, gdyby za swój czyn trafili do zakładu karnego). 

Najgłośniejszy był przypadek pana Feliksa, który w zakładzie spędził 11 lat w związku z groźbami karalnymi wobec sąsiadów. Po kasacji Rzecznika w 2015 r. Sąd Najwyższy nakazał zwolnienie go ze szpitala. W przypadku innej osoby chodziło o kradzież 7 paczek kawy. SN uznał też kasację RPO w sprawie pana Lucjana, który spędził 10 lat w zakładzie psychiatrycznym, dokąd trafił po kradzieży roweru wartości 400 zł.

Historia sprawy

Obywatel został oskarżony o kradzież ubrania ze sklepu (o łącznej wartości ok. 1200 zł) oraz o znieważenie jednego policjanta i naruszenie nietykalności cielesnej drugiego.

Wobec informacji o wcześniejszym pobycie oskarżonego w szpitalu psychiatrycznym, Sąd Rejonowy dopuścił dowód z opinii biegłych psychiatrów, aby ustalić jego poczytalność. 

Rozpoznali u niego schorzenia zdrowia psychicznego oraz uzależnienie. Ich zdaniem miał on całkowicie zniesioną zdolność rozpoznawania znaczenia swych czynów i kierowania nimi. Uznali też, że może brać udział w postępowaniu, choć „kontakt z nim może być utrudniony”.

Na posiedzenie sądu oskarżony nie stawił się, zawiadomiony prawidłowo. Z tego powodu sąd odstąpił od odebrania od niego wyjaśnień. 

Po przesłuchaniu biegłych prokurator wniósł o umorzenie postępowania i zastosowanie środka zabezpieczającego w postaci umieszczenia podejrzanego na oddziale psychiatrycznym.  Obrońca z urzędu był za niestosowaniem tego środka.

W 2017 r. Sąd Rejonowy umorzył postępowanie i zastosował środek zabezpieczający. Zażalenia nie złożono, wobec czego rozstrzygnięcie uprawomocniło się. Mężczyzna od początku 2018 r. przebywa w szpitalu.

Argumentacja RPO

W sprawie wystąpiła tzw. bezwzględna przyczyna odwoławcza, ponieważ sąd procedował pod nieobecność podsądnego.

W myśl art. 354 pkt 2 Kodeksu postępowania karnego w posiedzeniu ws. rozpoznania wniosku prokuratora o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy i o zastosowanie środków zabezpieczających powinni, co do zasady, uczestniczyć: prokurator, obrońca i podejrzany. Udział podejrzanego jest obligatoryjny, chyba że z opinii biegłych wynika, że byłoby to niewskazane. Jednak nawet wtedy sąd może uznać udział podejrzanego za konieczny. 

Choć mężczyzna nie odebrał zawiadomienia, to sąd nie podjął żadnych czynności aby zapewnić jego obecność. Tymczasem orzecznictwo Sądu Najwyższego  wskazuje, że decydując o środku zabezpieczającym  - drastycznie ingerującym w sferę swobód jednostki i pozbawiającym człowieka wolności poprzez umieszczenie w zakładzie psychiatrycznym - sąd powinien umożliwić mu realizowanie prawa do obrony, w tym przez możliwość zaprezentowania własnego stanowiska. Odstępstwa od takiego postępowania winny być wyjątkiem i tylko przy dochowaniu wszelkich wymogów proceduralnych.

RPO w pełni podziela utrwalone stanowisko SN, wyrażone m.in. w orzeczeniu z  5 marca 2021 r. (V KK 11/21), że: „podejrzany nie bierze udziału w posiedzeniu tylko wyjątkowo a mianowicie tylko wtedy, gdy z opinii biegłych wynika, że byłoby to niewskazane (oczywiście ze względu na stan jego zdrowia psychicznego). Kategoryczny zapis "rozpoznanie sprawy na posiedzeniu z udziałem prokuratora, obrońcy i podejrzanego" wyklucza możliwość rozpoznania sprawy w tym trybie pod nieobecność któregokolwiek z wymienionych podmiotów z powodów innych niż wyżej wskazany wyjątek.

Prokonstytucyjna wykładnia przepisów, zwłaszcza art. 354 pkt 2 k.p.k., wymaga, aby nie różnicować sytuacji sprawców niepoczytalnych ani w zależności od tego, jakie jest forum rozpoznania sprawy (posiedzenie sądu czy rozprawa), ani jak zainicjowano postępowanie sądowe (wniosek prokuratora z art. 324 k.p.k. czy akt oskarżenia). 

Sąd nie stworzył warunków procedowania zapewniających pełne przestrzeganie praw osoby, której postępowanie bezpośrednio dotyczy. Mimo braku przeszkód prawnej, sąd w istotny sposób naruszył gwarancje procesowe obywatela, którego obecność była obowiązkowa. 

II.511.788.2021