Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Rok 2021 był szczególnym w historii instytucji RPO. Do Biura wpłynęła rekordowa liczba spraw, a urząd Rzecznika pełniły 3 osoby – mówił RPO Marcin Wiącek przedstawiając informację o działalności w 2021 roku
• Najważniejsze problemy dotyczą procesu legislacyjnego i jakości stanowionego prawa, niezależności wymiaru sprawiedliwości i zagrożeń dla ochrony prawa do prywatności
• Działalność Rzecznika skupiała się również m.in. wokół kryzysu na granicy polsko-białoruskiej, walką z dyskryminacją ze względu na niepełnosprawność, pomocy osobom starszym
• RPO dobrze ocenia współpracę z innymi instytucjami państwowymi, mimo tego, że nie wszystkie postulaty z wystąpień są uwzględniane

22 lipca 2022 r. na posiedzeniu plenarnym Sejmu RP rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek przedstawił informację o działalności RPO w 2021 roku oraz o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka.

Rok szczególny – rok rekordowy

Rozpoczynając wystąpienie RPO podkreślił, że rok 2021 był szczególnym czasem w historii instytucji Rzecznika Praw Obywatelskich.

- Przede wszystkim był to rok rekordowy, jeśli chodzi o liczbę spraw kierowanych do urzędu – ok. 75 tys. pism, ponad 40 tys. telefonów – wskazał Marcin Wiącek i zaznaczył, że blisko 20-procentowy wzrost liczby skarg w ostatnich dwóch latach był związany ze stanem epidemii, który zakłócił funkcjonowanie organów administracji publicznej i sądów. Doszło też do zmiany wielu przepisów regulujących codzienne życie obywateli. W tym do licznych ograniczeń wolności i praw człowieka.

 - Dlatego wiele osób, które doznały tych ograniczeń, szukało wyjaśnień i wsparcia właśnie w naszym urzędzie – tłumaczył Rzecznik.

Zauważył również, że w roku sprawozdawczym funkcję RPO tę pełniły aż trzy osoby, co związane było z przedłużającą się kadencją i wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego. TK uznał za niekonstytucyjne pełnienie obowiązków przez Rzecznika do czasu wyboru jego następcy.

- Okoliczności te nie wpłynęły na jakość ani profesjonalizm pracy urzędu. Zachowane zostały wszystkie standardy realizacji ustawowej misji Biura - podkreślił RPO.

Marcin Wiącek zwrócił uwagę, że Biuro RPO nadal borykało się z problemami finansowymi, które zostały poprawione pod koniec roku. Podziękował za przyznanie dodatkowych środków Ministrowi Finansów i parlamentarzystom, ale jednocześnie zaznaczył, że niezależnie od tego, potrzeby BRPO są w dalszym ciągu znaczne, między innymi na skutek wieloletniej stagnacji płacowej w urzędzie.

Podstawę informacji rocznej stanowią głosy osób niezadowolonych z funkcjonowania instytucji publicznych. 

- Treść i skala tych wniosków odzwierciedla stan polskiego prawa oraz kondycję społeczeństwa - mówił Rzecznik. Uważna i wnikliwa lektura tych spraw ułatwia zrozumienie źródła i przyczyny wielu aktualnie występujących problemów.

Przedstawił najważniejsze informacje liczbowe podsumowujące 2021 rok informując m.in., że obok ok. 75 tysięcy wniosków, które wpłynęły do biura, RPO skierował do właściwych organów 213 wystąpień o charakterze problemowym, wskazujących na systemowe kwestie występujące w zakresie ochrony praw jednostki. Poinformował też o liczbie spraw przed sądami i trybunałami, do których przystąpił oraz liczbie spraw wniesionych do sądów.

Najważniejsze problemy

Występując na posiedzeniu Sejmu Marcin Wiącek wyodrębnił z informacji kilka problemów, które są warte szczególnej uwagi.

Jako pierwszy wskazał na problem związany z procesem legislacyjnym, który od lat cechuje pośpiech i brak czasu na refleksję podczas procedowania ważnych i regulujących podstawowe obszary życia społecznego ustaw. Zwrócił uwagę na utrzymującą się od lat praktykę polegającą na kierowaniu do Sejmu ważnych z punktu widzenia ochrony praw jednostki projektów ustaw w ramach inicjatywy poselskiej - a nie rządowej - z pominięciem konsultacji społecznych.

Drugi problem wiąże się z władzą sądowniczą. Pozytywnie ocenił instytucję skargi nadzwyczajnej i poinformował, ze do RPO wpłynęło dotąd ok 12 tys. wniosków o jej sformułowanie. Jednocześnie zwrócił jednak uwagę na znacznego osłabienie niezależności wymiaru sprawiedliwości spowodowane dokonywanymi od kilku lat zmianami przepisów. Potwierdzeniem tego są liczne orzeczenia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oraz Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, które powinny zostać wykonane.

- Najwyższym prawem RP jest Konstytucja. Jednak zawarte w niej pojęcie niezależności sądów jest zbieżne z rozumieniem europejskim, nie ma potrzeby poszukiwać tu pozornych sprzeczności – podkreślił.

Jako trzeci problem Rzecznik wskazał rosnące zagrożenia dla ochrony prawa do prywatności i tajemnicy komunikowania się wynikające z przepisów, które pozwalają Policji i innym służbom na szerokie stosowanie kontroli operacyjnej. Podkreślił, że walka z przestępczością i ochrona bezpieczeństwa publicznego wymaga zapewnienia służbom odpowiednich kompetencji, w tym prawa do inwigilacji. Natomiast obecnie brak jest gwarancji i mechanizmów zabezpieczających obywatela przed ekscesem ze strony władzy. - Każda bez wyjątku czynność operacyjna powinna być poprzedzona zgodą sądu – zaznaczył.

Marcin Wiącek mówił również o zaangażowaniu Biura w związku z kryzysem na wschodnich graniach Polski spowodowanym działaniami reżimu białoruskiego. Informował o działaniach podejmowanych na rzecz funkcjonariuszy Straży Granicznej i innych formacji chroniących polską granicę jak również osób poszukujących pomocy i lepszego życia, które służby białoruskie brutalnie przepychały na terytorium naszego kraju, gwałcąc ich przyrodzoną godność.

Podkreślił przy tym, że zawracanie ludzi do linii granicznej bez jakiegokolwiek postępowania – bez umożliwienia ubiegania się ochronę – jest niezgodne z wiążącymi nasz kraj standardami międzynarodowymi.

Rzecznik zwrócił uwagę, że szczególną grupą ludzi, którym RPO poświęcał wiele uwagi, są osoby z niepełnosprawnościami oraz osoby starsze. Wskazał na potrzebę walki z dyskryminacją ze względu na niepełnosprawność.

- Ochrona godności tych ludzi, ich prawa do szczęścia, umożliwienie im normalnego funkcjonowania w społeczeństwie, jest absolutnym obowiązkiem nas wszystkich - podkreślił i zaapelował, aby jak najszybciej wykonać wyroki TK dotyczące świadczeń pielęgnacyjnych dla opiekunów osób z niepełnosprawnościami. - Należy rozpocząć poważną dyskusję nad zastąpieniem ubezwłasnowolnienia systemem wspieranego podejmowania decyzji - dodał.

- Nie ma czegoś takiego, jak prawo do godnej śmierci. Jest prawo do godnego życia, do czerpania radości z życia do ostatniej jego sekundy – zaznaczył Marcin Wiącek mówiąc o problemach osób starszych. Zwrócił uwagę, że możliwość skorzystania z opieki hospicyjnej i paliatywnej zależy często od tego, czy dolegliwość człowieka jest wymieniona w urzędowym wykazie. 

Nie ma zagrożeń dla niezależności RPO

Zgodnie z Konstytucją Rzecznik Praw Obywatelskich jest organem niezależnym i niezawisłym.

- Po roku urzędowania mogę stwierdzić, że ta niezależność i apolityczność jest respektowana przez organy władzy i nie dostrzegam dla niej zagrożeń - mówił Marcin Wiącek w Sejmie.

Co do zasady, poprawnie też ocenił współdziałanie z innymi instytucjami państwowymi, do których kieruje wystąpienia.

- Oczywiście żałuję, że moje postulaty nie są uwzględniane częściej, natomiast - poza nielicznymi przypadkami - wystąpienia RPO spotykają się z odpowiedziami, zazwyczaj wyczerpującymi, odwołującymi się do poglądów prawnych - nierzadko rozbieżnych z moimi - ale na tym polega dialog - podkreślił.

Warto słuchać obywateli

Kończąc swoje wystąpienie Marcin Wiącek zaznaczył, że 2022 rok przyniósł nowe problemy, których rozwiązanie jest niezwykle ważne dla obywateli. Problemy związane z ich bezpieczeństwem, zagrożeniem dla ich praw i codziennego bytu. Spora część obecnych wyzwań dla ochrony praw człowieka ma jednak swoje korzenie w przeszłości.

- Dlatego chciałem Państwa przekonać, że warto słuchać obywateli i warto nieustająco działać na rzecz wzmocnienia ochrony ich praw, bo wówczas nasze życie zbiorowe może być o wiele lepsze – zaapelował do posłanek i posłów.

Relacja z debaty parlamentarnej

Na posiedzeniu plenarnym sprawozdanie sejmowej Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka w sprawie Informacji o działalności Rzecznika Praw Obywatelskich oraz o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela w roku 2021 przedstawił poseł Michał Szczerba.

- To jest wyraz zaufania obywateli do instytucji Rzecznika Praw Obywatelskich - mówił poseł odnosząc się do rekordowej liczby wniosków, które wpłynęły do Biura RPO w 2021 r.

Szczegółowo zreferował posiedzenie sejmowej Komisji i w konkluzji podziękował RPO w imieniu Komisji za pracę wszystkich rzeczników, zastępczyń i zastępców oraz pracowników biura, którzy w trudnych warunkach dali radę i wykonywali swoją pracę z pasją.

Oświadczenie w imieniu klubu parlamentarnego Prawo i Sprawiedliwość wygłosił poseł Krzysztof Lipiec, który podziękował Marcinowi Wiąckowi za sprawowanie urzędu. Poinformował, że klub PiS nie zgłosił żadnych zastrzeżeń do informacji o działalności RPO. Zwrócił uwagę, że jest to przełom, że urzędujący Rzecznik potrafi wykonywać konstytucyjne obowiązki w sposób godny i prawidłowy. Zwrócił uwagę, że urzędujący Rzecznik nie staje po żadnej stronie sporu politycznego.

Wypowiadająca się w imieniu klubu parlamentarnego Koalicji Obywatelskiej posłanka Monika Wielichowska podkreśliła niezależność Rzecznika Praw Obywatelskich. - Jest pan adwokatem wszystkich ludzi. Wchodzi pan w spory i podejmuje czynności zawsze, jeśli naruszana jest wolność i prawa człowieka. Kiedy obywatelom i obywatelkom wyczerpią się możliwości prawne - zaznaczyła. Podziękowała za walkę, działania, edukację i informację i poprosiła, aby Rzecznik nadal odważnie i aktywnie stał na straży Konstytucji, praw i wolności obywatelek i obywateli - By przez cały czas był Pan rzecznikiem ludzkich spraw, obrońcą tolerancji, równego traktowania, praworządności, demokracji i samorządności - dodała i w imieniu klubu KO życzyła siły i wytrwałości dla Rzecznika i całego zespołu.

Następnie poseł Krzysztof Śmiszek, przemawiając w imieniu kluby Lewicy, zwrócił uwagę, że rok 2021 to nie był łatwy i dobry rok dla praw i wolności obywatelskich. Odnosząc się do problemów występujących w 2021 r. i działań podejmowanych przez RPO wyraził wdzięczność za ciężką pracę i zaangażowanie rzeczników i pracowników biura i za to że RPO staje po stronie prawdy. Podziękował również Marcinowi Wiąckowi za kontynuowanie pracy poprzednika Adama Bodnara. A zastępczyni RPO Hannie Machińskiej za zaangażowanie na granicy polsko-białoruskiej.

W imieniu klubu Koalicji Polskiej głos zabrał poseł Jarosław Rzepa. Złożył gratulacje, bo wszystkie strony sporu politycznego pozytywnie wypowiadają się o działalności Biura RPO. Zaznaczył, że Rzecznikowi udało się coś, co obecnie jest bardzo trudne, a mianowicie zachowanie równego dystansu do wszystkich stron sceny politycznej. Zwrócił również uwagę, że mimo perturbacji związanych ze zmianą na stanowisko Rzecznika urząd cały czas pracował bez przeszkód, przestojów dla dobra obywateli. Za zaangażowanie na granicy polsko-białoruskiej, za rozmowy, empatię i człowieczeństwo podziękował ZRPO Hannie Machińskiej. Życzył sukcesów i powodzenia w następnych latach.

Poseł Dobromir Sośnierz, który wypowiadał się w imieniu koła parlamentarnego Konfederacja, stwierdził na wstępie, że choć głosował przeciwko kandydaturze Marcina Wiącka, przyznał że jest lepiej niż się spodziewał. Podkreślił, że RPO zachowuje niezależność. Podziękował za zaangażowanie m.in. w sprawie zakazu zgromadzeń w trakcie pandemii i innych ograniczeń covidowych. Negatywnie ocenił popieranie przez Rzecznika raportu GREVIO dotyczącego oceny procesu wdrażania Konwencji Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej.

W oświadczeniu w imieniu koła parlamentarnego Polska 2050 poseł Tomasz Zimoch przekazał wyrazy uznania dla zastępców RPO Hanny Machińskiej zaangażowanej w pomoc uchodźcom i Stanisława Trociuka, który był zastępcą pięciu kolejnych rzeczników. Podziękował Rzecznikowi za jasne i konkretne opowiedzenie się po stronie praw i wolności człowieka i obywatela, w tym jednoznaczną postawę w obronie uchodźców na granicy polsko-białoruskiej i negatywną ocenę orzeczeń TK dotyczących relacji między prawem unijnym a prawem polskim. A także za doprowadzenie do końca spraw samorządowych uchwał anty-LGBT. – Sprawozdanie to zapach ozonu. A potężna dawka tlenu to Pana i współpracowników działalność - podkreślił dziękując za aktywność w 2021 r.

Ryszard Galla, poseł niezrzeszony, zwrócił uwagę na temat dzieci mniejszości niemieckiej, które zostały pozbawione możliwości nauczania języka mniejszości narodowej i innych problemów dotykających mniejszość niemiecką w Polsce. Przyłączył się do podziękowań i przekazał szczególne podziękowania w imieniu dzieci, rodziców i nauczycieli, że Rzecznik nie był obojętny na ich głos i zajął się ich sprawami.

W debacie parlamentarnej posłowie i posłanki zadawali również pytania dotyczące różnych obszarów działalności urzędu i poszczególnych praw i wolności, na straży których stoi Rzecznik Praw Obywatelskich. W swoich wystąpieniach często nawiązywali do informacji o działalności za 2021 rok, ale również zwracali uwagę na bieżące problemy, z którymi się spotkali.

Poruszone zostały m.in. tematy związane z ochroną praw dzieci w kontekście ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich oraz zapaści psychiatrii dziecięcej, problemem mobbingu i naruszeń praw pracowników, problemem wywłaszczeń w związku z budową CPK, inwigilacją oraz ustawą o dodatku węglowym. W debacie pojawiał się również temat pomocy uchodźcom na granicy polsko-białoruskiej i sytuacji w ośrodkach dla uchodźców, a także temat walki z inflacją i zmian w systemie podatkowym.

Posłowie dziękowali Rzecznikowi za działalność i często podkreślali rolę RPO, jako rzecznika wszystkich Polaków, którego kandydatura została zaakceptowana ponad podziałami politycznymi przez wszystkie strony. Wyrazy uznania kierowane były także do zastępców RPO i pracowników biura.

Odpowiedzi RPO

Marcin Wiącek przystępując do odpowiedzi na pytania podziękował zarówno za głosy wsparcia jak i głosy krytyki. Zauważył, że pozwalają one na dostrzeżenie pewnych problemów, które mogły być dostrzegane w sposób niewystarczający.

Na wstępie zwrócił uwagę, że za przyznaniem Rzecznikowi kompetencji do wnoszenia skarg nadzwyczajnych w 2018 roku nie poszły zwiększone środki budżetowe. Otrzymał je dopiero na 2022 rok, dzięki czemu możliwe było stworzenie dodatkowych etatów. Poinformował, że rozpoznawanie wniosków o wniesienie do Sądu Najwyższego skargi nadzwyczajnej jest jednym z priorytetów w działalności Biura RPO.

Odnosząc się do pytań parlamentarzystów RPO wskazywał, że w wielu sprawach, o które pytali Rzecznik wystosował już wystąpienia do właściwych organów.

W tematach bieżących poinformował, że do Biura RPO wpłynęło w ostatnim czasie 420 skarg dotyczących systemu podatkowego, w tym niespełna 190 dotyczyło kredytów. W reakcji na zgłoszone przez Rzecznika wątpliwości co do ostatnich zmian w podatkach odbył również spotkanie wiceministrem finansów Arturem Soboniem i czeka aktualnie na szczegółową odpowiedź z Ministerstwa Finansów. Marcin Wiącek przypomniał również swój apel o rozważenie likwidacji tzw. podatku belki, co wpisuje się w zachęcanie obywateli do oszczędzania w ramach walki z inflacją. 

Mówiąc o ustawie o dodatku węglowym poinformował, że wystąpienie generalne w tej sprawie skierował do resortu klimatu w kwietniu. Wskazał w nim na pewne problemy związane z treścią tej ustawy. Problemy te znajdują potwierdzenie w rozmowach z obywatelami, które Rzecznik odbywa. Zadeklarował, że ustawa będzie przedmiotem analizy w Biurze RPO, jej stosowanie będzie monitorowane i na podstawie tego będą podejmowane stosowne działania.

W kontekście pytań o problemy mniejszości niemieckiej RPO podkreślił, że w sprawie rozporządzenia dotyczącego nauki języka niemieckiego występował do premiera. Zgłosił istotne wątpliwości co do konstytucyjności tego rozporządzenia wskazując że ingeruje ono w prawa konstytucyjne, a tymczasem wprowadzanie jakichkolwiek różnic w tym zakresie powinny być wprowadzane na drodze ustawy. Jest również dyskusyjne z punktu widzenia międzynarodowych zobowiązań Polski związanych z ochroną mniejszości narodowych.

Odpowiadając na pytania dotyczące ustawy o wpieraniu i resocjalizacji nieletnich RPO przypomniał o opinii przedstawionej do projektu tej ustawy, w której wskazywał zarówno na problemy, ale i pozytywne aspekty. Między innymi przyzwolenie na stosowanie kajdanek, kontrole osobiste, wysoką swobodę po stronie dyrektorów placówek związaną z ingerencją w sferę prywatności osób przebywających w tych ośrodkach.

RPO zwrócił również uwagę posłów na ważny wyrok Trybunału Konstytucyjnego, który zapadł kilka tygodni temu. Wyrok ten dotyczył procedury polegającej na tym, że jeżeli nie dojdzie do spotkania dziecka z jednym z rodziców, to automatycznie – bez wysłuchania dziecka – sąd opiekuńczy zasądzał katy, które opiekun prawny musiał płacić drugiemu rodzicowi. Źródłem niesprawiedliwości było to, że często do spotkania nie dochodziło z winy matki czy ojca, ale że to samo dziecko nie chciało się spotkać z rodzicem. TK uznał taką regulację za niezgodną z konstytucją.

RPO odniósł do problematyki sytuacji uchodźców w ośrodkach Straż Granicznej zwrócił uwagę parlamentarzystów na opublikowany w ubiegłym miesiącu raport KMPT po wizytacjach w strzeżonych ośrodkach dla uchodźców i zachęcił do jego lektury. W raporcie pokazano jak te ośrodki funkcjonują i jakie problemy w nich występują, które wymagają rozwiązania. Zasygnalizował też problem występujący w orzecznictwie sądowym o umieszczeniu uchodźców w ośrodkach. Zdaniem Rzecznika sądy wykazują się niewystarczającym poziomem wrażliwości orzekając o umieszczeniu w ośrodkach – zwłaszcza rodzin z dziećmi.

Marcin Wiącek nawiązał do problemu wywłaszczeń w kontekście budowy CPK. Zwrócił uwagę, że w tej sprawie RPO występował do właściwych organów sygnalizując, że wpływa wiele skarg, dotyczących tego, że wejście w życie tych rozwiązań doprowadziło do zachwiania na rynku nieruchomości. Zadeklarował monitorowanie stosowana ustawy i tego, jak przeprowadzane są wywłaszczenia i włączenie się w postępowania w przypadku wystąpienia nieprawidłowości.

Oświadczenie Rzecznika Praw Obywatelskich

Prawie 75 tysiące obywateli zwróciło się w ubiegłym roku ze swoimi sprawami do Rzecznika Praw Obywatelskich. Najwięcej w historii tego urzędu. 

Poinformowałem o tym opinię publiczną w sprawozdaniu, które każdego roku Rzecznik składa przed Sejmem. Ta informacja jest dostępna również na naszej stronie internetowej.

Bardzo gorąco polecam tę lekturę. Można dowiedzieć się z niej wiele o tym, co naprawdę trapi naszych obywateli. Które ich prawa są łamane najczęściej? Co zagraża ich zdrowiu, poczuciu bezpieczeństwa czy sytuacji materialnej? Na co liczą ze strony państwa? Czego oczekują od Rzecznika?

Warto posiąść tę wiedzę także dlatego, że pozwala ona lepiej zrozumieć te wszystkie wielkie problemy, których dzisiaj doświadczamy jako społeczeństwo. A przecież obywatele często je wcześniej sygnalizowali, przestrzegali przed nimi. Wnosili – choćby za pośrednictwem naszego urzędu – o różne zmiany prawa czy reformy w organizacji życia zbiorowego. 

Chcę gorąco podziękować obywatelom za to zaufanie. Jeśli w tak trudnym czasie tak wiele osób zwraca się do właśnie do Biura Rzecznika ze swoimi problemami, to dla nas największa satysfakcja. I poczucie, że nasza praca jest ważna i potrzebna. 

Jesteśmy i będziemy dla Was. Obywateli. Zapraszam do naszych biur, do korespondencji. do kontaktu. Prawa i wolności każdego z Państwa powinny być dobrze chronione!