Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Przepisy dotyczące organizacji edukacji mniejszości wymagają doprecyzowania w zakresie realizacji prawa mniejszości oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym do nauki własnego języka, historii i kultury również w osobnych szkołach publicznych
• Rzecznik Praw Obywatelskich wystąpił w tej sprawie do minister edukacji Barbary Nowackiej

Rzecznik monitoruje realizację przez państwo obowiązków ochrony praw mniejszości narodowych i etnicznych oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym, w tym prawa mniejszości do nauki własnego języka oraz nauki we własnym języku.

Od 2023 r. RPO prowadzi postępowanie wyjaśniające dotyczące konsekwencji rozbieżności interpretacyjnych przepisów ustawy o systemie oświaty oraz ustawy – Prawo oświatowe w zakresie organizacji nauki języka mniejszości w szkołach publicznych, w których wszyscy uczniowie i uczennice objęci są obowiązkową nauką tego języka. 

Do BRPO wpłynęły wnioski ze sprzecznymi postulatami odnośnie do edukacji w takiej placówce. Pierwszy dotyczył podjęcia działań na rzecz właściwego zabezpieczenia realizacji prawa mniejszości i społeczności posługującej się językiem regionalnym do nauki własnego języka w osobnych szkołach. Drugi był prośbą o interwencję w sprawie negatywnych skutków rezygnacji ucznia z nauki języka mniejszości w takiej szkole. Mogą one polegać na nieklasyfikowaniu ucznia z przedmiotu obejmującego naukę języka mniejszości, a w konsekwencji braku promocji. Źródeł wątpliwości i zastrzeżeń należy się dopatrywać w aktualnych przepisach regulujących szkolnictwo mniejszości.

RPO powziął informację, że praktyka szkół publicznych z nauczaniem języka mniejszości, polegająca na ustanowieniu wymogu złożenia deklaracji o woli podjęcia nauki języka mniejszości już na etapie rekrutacji, została zakwestionowana przez Najwyższą Izbę Kontroli oraz Ministerstwo Edukacji Narodowej i Podlaskie Kuratorium Oświaty – jako niezgodna z wyrażoną w art. 14 ust. 1 pkt 2 Prawa oświatowego zasadą powszechnej dostępności rekrutacji do szkoły publicznej oraz dobrowolnym charakterem wniosku, o którym mowa w § 2 rozporządzenia MEN z 18 sierpnia 2017 r. Rozbieżności interpretacyjne dotyczą też skutku oświadczenia o rezygnacji z nauki języka mniejszości w szkole dla mniejszości na podstawie tego rozporządzenia.

Problem był wielokrotnie sygnalizowany MEN przez stronę społeczną. Dlatego RPO z zadowoleniem przyjął stanowisko przedstawiciela resortu, według którego są prowadzone analizy ws. zmian przepisów dotyczących szkolnictwa mniejszości, a resort widzi "potrzebę wypracowania rozwiązania – wspólnie ze wszystkimi mniejszościami – które pozwoli zapewnić możliwie szeroką ofertę edukacyjną uczniom zainteresowanym podtrzymywaniem własnej tożsamości narodowej".

Na tej kanwie RPO przedstawia minister Barbarze Nowackiej uwagi wobec aktualnych uregulowań prawnych dotyczących organizacji edukacji mniejszości, które wymagają doprecyzowania w zakresie realizacji prawa mniejszości oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym do nauki własnego języka, historii i kultury również w osobnych szkołach publicznych.

Z zobowiązań międzynarodowych – zwłaszcza art. 8 Europejskiej karty języków regionalnych lub mniejszościowych w związku z art. 14 Konwencji Ramowej o ochronie mniejszości narodowych – wynika proaktywna rola państwa, polegająca na tworzeniu struktur organizacyjnych umożliwiających nauczanie języków mniejszości oraz języka regionalnego. Obowiązki państwa podejmowania działań na rzecz podtrzymania tożsamości kulturowo-językowej mniejszości oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym potwierdzają art. 27 zd. drugie oraz art. 35 ust. 1 Konstytucji RP. W jej art. 35 ust. 2 przewidziano zaś prawo mniejszości do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych. 

W ustawie o systemie oświaty wskazano formy organizacyjne nauczania języka mniejszości w: 

• osobnych grupach, oddziałach lub szkołach; 
• grupach, oddziałach lub szkołach – z dodatkową nauką języka oraz własnej historii i kultury;
• międzyszkolnych zespołach nauczania.

Mniejszości i społeczność posługująca się językiem regionalnym wywodzą z tego prawo do organizacji nauczania języka w osobnych szkołach; na taką możliwość wskazuje ustawa o systemie oświaty. Prowadzi to do wniosku, że jedną z form organizacji nauczania w języku mniejszości lub mniejszości w formie dodatkowej jest objęcie tym przedmiotem wszystkich uczniów i uczennic danej szkoły.

Nauka języka mniejszości odbywa się na wniosek rodziców lub ucznia. Sposób złożenia wniosku rodziców nie został rozstrzygnięty w ustawie. Wątpliwości może budzić, czy uregulowanie wnioskowania o naukę języka mniejszości stanowi materię delegacji do wydania rozporządzenia z ustawy o systemie oświaty. Przewiduje się też możliwość rezygnacji z nauki języka mniejszości lub języka regionalnego, przy jednoczesnym braku określenia skutków wywoływanych złożeniem takiego oświadczenia. Rodzi to problemy dla szkół publicznych, w których nauka języka mniejszości lub języka regionalnego prowadzona jest we wszystkich oddziałach oraz objęty jest nią każdy uczeń i każda uczennica. Zagadnienie to budzi wiele wątpliwości i może prowadzić do wniosku, że wskazane jest doprecyzowanie w przepisach skutków, jakie wywołuje złożenie oświadczenia o rezygnacji z takiej nauki. Zmiany powinny uwzględniać prawo mniejszości do nauczania własnego języka w osobnych szkołach.

Zastrzeżenia budzi także określony w rozporządzeniu MEN termin na złożenie wniosku o objęcie nauką języka mniejszości. Wydaje się on odpowiedni w przypadku organizacji nauczania języka mniejszości lub języka regionalnego w grupach i oddziałach, jednak w przypadku wyboru szkoły dla mniejszości zasadne jest wymaganie złożenia deklaracji, o której mowa w rozporządzeniu MEN, już na etapie postępowania rekrutacyjnego. Wydaje się bowiem, że samo uczestnictwo w procesie rekrutacyjnym do szkoły dla mniejszości (lub społeczności posługującej się językiem regionalnym) wskazuje na to, iż uczeń i jego rodzice akceptują tę szczególną formułę kształcenia.

Kształcenie w szkole z nauką języka mniejszości lub języka regionalnego nie ma charakteru obowiązkowego, nawet w szkołach podstawowych. Wobec tego wniosek o objęcie nauką języka mniejszości lub języka regionalnego, wymagany na etapie postępowania rekrutacyjnego do szkół dla mniejszości lub społeczności posługującej się językiem regionalnym, nadal ma charakter dobrowolny. Wątpliwości budzi również, czy w tej sytuacji nauka języka mniejszości lub języka regionalnego powinna być inicjowana na wniosek ucznia lub rodzica – jeżeli zgodnie ze statutem szkoły każdy uczeń jest obowiązkowo objęty nauką języka mniejszości lub języka regionalnego.

Wydaje się, że w przypadku szkół dla mniejszości i społeczności posługującej się językiem regionalnym, wola nauczania języka mniejszości lub regionalnego powinna zostać potwierdzona oświadczeniem pełnoletniego ucznia lub rodzica. Procedura powinna zatem zostać doprecyzowana w sposób pozwalający szkołom dla mniejszości i społeczności posługującej się językiem regionalnym wymagać złożenia deklaracji woli nauki języka mniejszości już na etapie postępowania rekrutacyjnego.

Nauczanie języka mniejszości oraz języka regionalnego w osobnych szkołach nie powinno być oceniane jako naruszenie zasady powszechnej dostępności rekrutacji. Zastrzeżenie wymogu złożenia wniosku o objęcie nauką języka mniejszości lub regionalnego umożliwia bowiem ubieganie się o przyjęcie do danej placówki na równych, przejrzystych i możliwych do spełnienia zasadach, co stanowi główny sens zasady powszechnej dostępności rekrutacji. Sam fakt udziału w rekrutacji do szkoły dla mniejszości lub społeczności posługującej się językiem regionalnym można odczytywać jako wolę objęcia nauką takiego języka. Niemniej jednak przepisy wymagają dogłębnej analizy pod kątem ich spójności, co zostało odnotowane także przez NIK.

Opisany stan prawny nie pozwala mniejszościom i społeczności posługującej się językiem regionalnym na pełną realizację ich prawa do organizacji nauczania własnego języka, historii i kultury w osobnych szkołach. Wydaje się, że brak spójności przepisów w dużej mierze wynika z nieuznania szkół dla mniejszości za oddzielny rodzaj szkoły w art. 2 pkt 2 Prawa oświatowego. Z kolei upoważnienie do wydania rozporządzenia z art. 13 ust. 3 ustawy o systemie oświaty nie odpowiada wymogom art. 92 ust. 1 Konstytucji RP. Nie zawiera ono wytycznych co do treści rozporządzenia. W efekcie każde rozporządzenie wydawane na podstawie art. 13 ust. 3 ustawy o systemie oświaty jest niezgodne z art. 92 ust. 1 Konstytucji RP.

RPO prosi minister Barbarę Nowacką o uwzględnienie tych uwag, a zwłaszcza o rozważenie uznania szkół dla mniejszości oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym jako odrębnych rodzajów szkół.

XI.816.7.2023