Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Dla ponad 1370 dzieci - wobec których wydano postanowienia o umieszczeniu w pieczy zastępczej - nie ma miejsca w bezpiecznych domach i placówkach
• Analiza danych urzędów wojewódzkich wskazuje, że w całym kraju występuje niedobór miejsc zarówno w pieczy rodzinnej, jak i instytucjonalnej
• Mimo działań podejmowanych lokalnie przez organizatorów pieczy zastępczej, zjawisko wydaje się wciąż pogłębiać, co narusza prawa dziecka będące wartością nadrzędną
• Zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich Stanisław Trociuk pisze do minister rodziny, pracy i polityki społecznej Agnieszki Dziemianowicz-Bąk
• AKTUALIZACJA 10.7.2024: Mając świadomość kryzysu w pieczy zastępczej, resort oprócz długofalowych działań zmierzających do nowelizacji ustawy, podejmuje także działania o charakterze natychmiastowym, m.in. w każdym województwie powstanie zespół reagowania kryzysowego - głosi odpowiedź  

Problematyka przestrzegania praw dzieci i funkcjonowania systemu opieki nad dzieckiem pozbawionym pieczy rodziców jest jednym z ważnych obszarów działalności Rzecznika Praw Obywatelskich.

Każde dziecko ma prawo do wzrastania w stabilnym i bezpiecznym środowisku wychowawczym, a dziecko, które nie może się wychowywać w swojej biologicznej rodzinie, ma prawo uzyskać stałą opiekę w rodzinnopodobnych formach pieczy lub w nowej rodzinie poprzez adopcję. Wynika to wprost z art. 20 i 21 Konwencji ONZ o prawach dziecka. Stanowią one, że dziecko pozbawione czasowo lub na stałe swego środowiska rodzinnego lub gdy ze względu na swoje dobro nie może pozostawać w tym środowisku, będzie miało prawo do specjalnej ochrony i pomocy ze strony państwa. Państwa-Strony zgodnie ze swym prawem wewnętrznym zapewnią takiemu dziecku opiekę zastępczą. Tego rodzaju opieka może obejmować m.in. umieszczenie w rodzinie zastępczej, adopcję lub - gdy jest to niezbędne - umieszczenie w odpowiedniej instytucji opieki nad dziećmi. Państwa-Strony uznające i/lub dopuszczające system adopcji zapewnią, aby dobro dziecka było celem najwyższym.

Zasada dobra dziecka jest eksponowana w wielu aktach prawnych i orzecznictwie. Z art. 3 ust. 1 Konwencji wynika, że we wszystkich działaniach dotyczących dzieci, podejmowanych przez publiczne lub prywatne instytucje opieki społecznej, sądy, władze administracyjne lub ciała ustawodawcze, sprawą nadrzędną będzie najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka. 

Sąd Najwyższy uznał, że ten przepis Konwencji formułuje bezwzględny obowiązek prawny w postaci nakazu, by we wszystkich sprawach odnoszących się do dzieci sądy sugerowały się interesem dziecka jako wartością nadrzędną. W myśl art. 72 ust. 1 Konstytucji RP Polska zapewnia ochronę praw dziecka. Trybunał Konstytucyjny wskazał, że dobro dziecka jest konstytucyjną klauzulą generalną, której podporządkowane są wszelkie regulacje w sferze stosunków między rodzicami i dziećmi.

Realizacja praw dziecka wymaga zatem od ustawodawcy oraz organów wykonujących prawo spójnych systemowo działań, tak aby interes najmłodszych nie był narażony na szwank. Niezwykle ważną kwestią pozostaje efektywność systemu opieki. W przypadku dzieci, których dobro jest zagrożone (co potwierdza orzeczenie sądu) brak możliwości wykonania orzeczenia sądu opiekuńczego o umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej z braku wolnych miejsc, nie tylko podważa wiarygodność powyższych gwarancji, ale przed wszystkim narusza prawa dziecka.

W związku z docierającymi do RPO informacjami o braku wolnych miejsc w pieczy zastępczej - zarówno rodzinnej jak i instytucjonalnej - powodujących niemożność realizacji orzeczeń sądów, Rzecznik spytał urzędy wojewódzkie o liczbę dzieci oczekujących na skierowanie do pieczy. Z zebranych danych wynika, że dla ponad 1370 dzieci - w stosunku do których wydano postanowienia o umieszczeniu w pieczy zastępczej - nie ma miejsca w bezpiecznych domach i placówkach. 

Analiza informacji z urzędów wojewódzkich wskazuje, że na terenie całego kraju występuje niedobór miejsc zarówno w pieczy rodzinnej jak i instytucjonalnej. Mimo działań podejmowanych lokalnie przez organizatorów pieczy zastępczej, zjawisko to wydaje się wciąż pogłębiać.

W opinii Rzecznika sytuacja ma charakter kryzysowy i wymaga analizy i działań zaradczych. Mimo słusznych rozwiązań prawnych zwiększających ochronę dzieci przed pokrzywdzeniem, ze względu na brak miejsc w pieczy zastępczej dzieci pozostają w niebezpiecznym dla nich środowisku, a ich prawa nie są w pełni realizowane.

ZRPO prosi Panią Minister o stanowisko i podjęcie stosownych działań na rzecz poprawy systemu.

Odpowiedź Aleksandry Gajewskiej, sekretarz stanu w MRPiPS

Bardzo dziękuję za Pana wystąpienie. Mając świadomość kryzysu w pieczy zastępczej wynikającego z deficytu miejsc dla dzieci, resort rodziny oprócz długofalowych działań zmierzających do nowelizacji ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, podejmuje także działania o charakterze natychmiastowym.

W tym celu 21 czerwca 2024 r. Pani Ministra Agnieszka Dziemianowicz-Bąk oraz ja spotkałyśmy się z wojewodami. Ustaliliśmy, że w każdym województwie powstanie zespół reagowania kryzysowego w obszarze pieczy zastępczej. Ich zadaniem będzie m.in. ocena sytuacji w pieczy zastępczej na terenie danego województwa oraz przyjęcie planów działania mających na celu realizację postanowień sądów w zakresie zabezpieczenia dzieci. Dodatkowo działania zespołów będą na bieżąco monitorowane przez nasz resort.

Jednocześnie w związku z koniecznością dokonania przeglądu całego systemu związanego z pieczą zastępczą w lutym tego roku w siedzibie Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej odbyło się pierwsze spotkanie konsultacyjne w tej sprawie, w którym udział wzięli przedstawiciele środowiska związanego z pieczą zastępczą w Polsce, w tym organizacje pozarządowe, samorządy lokalne i administracja rządowa.

Z inicjatywy Ministry Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej powołano pięć zespołów roboczych:

1.    Rodzinnej pieczy zastępczej, w tym rodzicielstwa zawodowego;
2.    Wsparcia systemowego pieczy zastępczej oraz usamodzielniania pełnoletnich wychowanków;
3.    Instytucjonalnej pieczy zastępczej, w tym zmian funkcji placówek opiekuńczo- wychowawczych;
4.    Wsparcia dzieci ze specjalnymi potrzebami umieszczonych w pieczy zastępczej;
5.    Promocji rodzicielstwa zastępczego.

Zespoły te od marca do maja br. pracowały nad identyfikacją problemów oraz ewentualnymi możliwościami ich rozwiązań.
Prace nad długofalowymi zmianami w systemie wspierania rodziny, pieczy zastępczej i adopcji, w tym kompleksowymi zmianami legislacyjnym, będą kontynuowane w ramach powoływanego w resorcie zespołu ds. reformy pieczy zastępczej.

Nie należy przy tym zapominać, że zgodnie z ustawą o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, pieczę zastępczą organizuje powiat (art. 32 ust. 2), a zapewnienie dzieciom pieczy zastępczej w rodzinach zastępczych, rodzinnych domach dziecka oraz w placówkach opiekuńczo-wychowawczych należy do jego zadań własnych (art. 180 pkt 2 ustawy).

Przez pojęcie "organizuje" należy rozumieć w szczególności tworzenie odpowiedniej infrastruktury pieczy zastępczej. Powiat, w sytuacji gdy dziecko jest pozbawione opieki rodzicielskiej, musi podjąć stosowne działania w celu zapewnienia mu pieczy zastępczej zgodnie z przepisami ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. I mimo tego, że umieszczenie albo dalszy pobyt dzieci w pieczy zastępczej uzależnione są od decyzji sądu, to na powiecie ciąży odpowiedzialność za zapewnienie takiej organizacji pieczy zastępczej, aby była ona zgodna z przepisami ustawy, a tym samym dawała sądowi możliwość wydania postanowienia, które będzie zgodne z dobrem dziecka.

Powiat, organizując pieczę zastępczą, powinien zdecydowanie w pierwszej kolejności zapewnić odpowiednią do antycypowanych potrzeb liczbę miejsc w pieczy zastępczej na terenie własnego powiatu. Każdorazowo zatem należy przy tym dokonać analizy liczby miejsc w stosunku do bieżącego i historycznego zapotrzebowania na miejsca w pieczy zastępczej na terenie powiatu. W sytuacji zauważenia potrzeby zabezpieczenia zwiększonej liczby dzieci w pieczy zastępczej, powiat powinien podjąć wymierne kroki mające na celu zabezpieczenie odpowiedniej liczby miejsc, w tym przede wszystkim w pieczy rodzinnej. Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej przewiduje różne możliwości zapewnienia dzieciom pieczy zastępczej. Oprócz tworzenia całkiem nowych form rodzinnej pieczy zastępczej na terenie własnego powiatu, istnieje chociażby możliwość przekształcenia rodzin niezawodowych w zawodowe lub w rodzinne domy dziecka, utworzenia rodzin zastępczych zawodowych na terenie innego powiatu (art. 54 i 55 ustawy), czy utworzenie placówki opiekuńczo-wychowawczej typu rodzinnego, do których nie znajdują zastosowania ograniczenia w tworzeniu wynikające z art. 106 ustawy.

W rękach powiatu leżą także narzędzia finansowe, które mogą ułatwić wypełnianie funkcji rodzinnej pieczy zastępczej, a efektywne korzystanie z nich może tym samym zmniejszyć ryzyko tzw. „odpływu rodzin zastępczych” z systemu. Są to m.in. różnego rodzaju świadczenia fakultatywne, możliwość podniesienia w drodze uchwał rady powiatu wysokości świadczeń dla rodzin zastępczych, ułatwienie w dostępie do świadczeń fakultatywnych, czy też podniesienie wysokości wynagrodzeń dla rodzin zastępczych zawodowych i prowadzących rodzinne domy dziecka.

Jednocześnie w celu wsparcia działań powiatów nowelizacja ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, która weszła w życie 1 lutego 2023 r., wprowadziła przepis gwarantujący coroczne przeznaczenie środków Funduszu Pracy w kwocie nie większej niż 40 000 000 zł na dofinansowanie zadań realizowanych przez powiaty z zakresu wspierania rodziny i pieczy zastępczej.

W 2024 r. uruchomiono rządowy program wsparcia powiatu w organizacji i tworzeniu rodzinnych form pieczy zastępczej - na realizację programu zabezpieczono 40 000 000 zł. Dodatkowo uchwalona ostatnio ustawa z dnia 26 kwietnia 2024 r. o zmianie ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej oraz ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. z 2024 r. poz. 742), daje możliwość przeznaczenia dodatkowych środków na dodatki do wynagrodzeń dla rodzin zastępczych zawodowych i prowadzących rodzinne domy dziecka oraz pokrycie kosztów składek od tych dodatków. Na mocy wprowadzonych zmian środki Funduszu Pracy na dodatki do wynagrodzeń dla rodzin zastępczych zawodowych i prowadzących rodzinne domy dziecka oraz na wsparcie samorządów w rozwoju rodzinnej pieczy zastępczej wzrósł do 85 mln zł.

W naszej opinii niezwykle ważnym w rozwoju rodzinnych form pieczy zastępczej jest także zmiana podejścia do rodzin zastępczych i traktowanie ich jako partnera w realizacji zadania publicznego.

Zmianie postaw społecznych wobec rodziny zastępczej oraz dostarczeniu wiedzy i zachęceniu Polaków do zaangażowania się w tworzenie rodzinnych form pieczy zastępczej miała m.in. służyć prowadzona w 2023 r. ogólnopolska kampania społeczna promująca rodzicielstwo zastępcze. Obecnie analizujemy efektywność ubiegłorocznych działań i pracujemy nad nowymi, kompleksowymi rozwiązaniami upowszechniającymi rodzinną formę pieczy zastępczej.

Wyrażam głęboką nadzieję, że wszystkie nasze działania przyniosą w najbliższym czasie wymierne efekty, które pozwolą na szybkie i właściwe zabezpieczenie dzieci, które z różnych przyczyn muszą znaleźć bezpieczne schronienie w pieczy zast

III.502.12.2023